« نمک »
د ر شعر فا ر سی
د ستگیر نا یل
حیف ا ست د ست منعم، ا ز ا ستین شود گم
این نا ن « نمک» ندا رد ، تا پنجه کش نبا شد
( بید ل )
شعر فا رسی تا بدا نجا گستر ده گی یا فته که هیچ معنی و مضمو نی نما ند ه که به شرح و تبیین ا ن نپر دا خته با شد. ا ز ا شیاء و طبیعت وزنده گی ا جتما عی گر فته تا فضا یل معنوی وعوا طف وا حسا سا ت درو نی ا نسا ن وبا ور ها ونیا ز های با طنی وعشق ها وا ر زو ها وغیره .
« نمک » هم یکی ا ز موا رد ی ا ست که د ر شعر فا ر سی به کثرت ا ز ا ن یا د شده وبا مضا مین بکر ود ل ا نگیز مورد ا ستعما ل قرا ر گر فته ا ست. د ر علم کیمیا ، نمک را ما د ه ء سفید رنگ ومنرا لی می دا نند که ا ز معا د ن وا ب های شور بد ست می ا ورند. ود ر لذت بخش سا ختن خورد نیها ا ز ا ن ا ستفا ده می کنند. د ر فر هنگ عمید می خوا نیم : « نمک طعا م ، جسمی ا ست سفید رنگ ، بلوری ، شور مزه ا ز ا ب د ر یا وا ز معا د ن بد ست می ا ید. د ر اب حل میشود ، ا نرا د ر ا غذ یه می ریزند وبا بسیا ری ا ز خورا کی ها خورده می شود. »
بنا بر ا ین ، « نمک » ، ما ده ا یست خور د نی که برای لذیذ سا ختن غذا ها ؛ چه غذا ی گرم با شد ویا سرد ؛ وچه میوه ها وسبزی ها ا ز ا ن ا ستفا ده می کنند. « نمک » ، ا فزود بر ا نکه خور د نی ا ست ، د ر شعر وا د ب فا رسی مقو لا ت وا صطلا حا ت بسیا ری را به ا ن پیوست کرده ، به ا ن معا نی وتعبیر های د لنشین هم دا ده ا ند. بگونه ء مثا ل : « خنده ، نمک زنده گی ا ست » که معنا یش مفهو م ا ست. « نمک خوا ر » ، ا نکه نا ن ونمک کسی را خورده با شد. « نمک زا ر » ، یعنی شوره زا ر ، معد ن نمک ؛ وجا ییکه ا ز ا ن نمک ا ستخرا ج می کنند. نمکسا ر هم گو یند. « نمک سود » ، گو شت یا چیز د یگر که ا نرا د ر نمک خوا با ند ه و به نمک پر ورده با شند. « نمکین » ، منسوب به نمک ؛ با نمک ، نمکدا ر وبه معنی ملیح و زیبا . ( فر هنگ عمید )
« نمک حرا م » ، یعنی کسیکه پا س وفا ودو ستی را ندا ند وبه نا ن ونمک دو ست خود خیا نت کند. « نمک نشنا س » نیز هما ن معنی را می رسا ند. « نمک پرور ده » : یعنی کسیکه به خا نه ود ستر خوا ن کسی نا ن ونمک خورده وبزرگ شده با شد. « نمک حلا ل » : یعنی کسیکه پا س دو ستی ووفا دا ری را بدا ند وحق ولینعمت خود را
ا دا نما ید. « نان ونمک شد ن » : یعنی به د ستر خوا ن کسی نا ن و نمک خورد ن و د و ست شد ن . « نمک خورد ن ونمکدا ن شکستن » : یعنی به دو ست خود خیا نت کر د ن ونا سپا سی نمو د ن . « نمک به زخم پا شید ن » : یعنی زخم کسی را تا زه کر د ن وغم ا ورا زنده کر د ن وبه رنج ومصیبت ا و ا فزو د ن.
د ر قد یم ، حکا م ود ستگا ههای دو لتی بخا طر ا عترا ف گر فتن ا ز متهما ن ومجر ما ن ، نخست محکو م را به سختی لت وکو ب نموده وسپس به زخم های ا و نمک می پا شید ند تا اینکه به جر م کرده ونا کرده ء خود ا عترا ف نما یند. به ا ین دو بیتی که به زخم نمک پاشیدن را می رسا ند ، تو جه کنیم :
_ « نمک » شور ا ست ، به زخم تازه نندا ز مرا کشتی ، به شهر اوازه نندا ز
مرا کشتی، بد ست خود کفن کن بد ست مر د م بیگا نه نندا ز
با با طا هر عر یا ن ، نمک پا شید ن به زخم د ل عا شق را چنین بیا ن کرده ا ست :
_ ا گر نو شم نه ا ی ، نیشم چرا یی ا گر یا رم نه ا ی ، پیشم چرا یی ؟
ا گر مر هم نه ای بر قلب ر یشم ، « نمک» پا ش د ل ر یشم چرا یی ؟
ا بو ا لمعا نی بید ل نمک بر زخم پا شید ن را به تعبیر د یگر ا ورده ا ست :
_ غیر خا مو شی ندا رد، گفتگوی ما « نمک» تا بکی بر زخم خود پا شد لب گویا نمک
بیدل ا ز حسن ملیحش ، چند غا فل زیستن د یده های زخم را هم میکند بینا ، نمک
د یده ئ زخم را بینا کر د ن ، یعنی زخم را تازه نمود ن . یعنی نمک حسن ا و عشق را بیشتر وزخم های د ل را تا زه تر میکند. د ر جا ی د یگر بیدل ، تعبیر د یگری ا ز زخم ونمک ود ل و گلزا ر می دهد:
( بید ل ا ز زخم بود رو نق د ل خنده ء گل ، نمک گلزا ر ا ست )
یعنی هما نگونه که شگفتن گلها سبب رو نق گلزا ر میشود، رو نق د ل هم ا ز دا شتن زخمها یی ا ست که ا ز عشق دا رد.
« نا ن ونمک شد ن » ، د ر بیت زیر :
_ مقصد ا ز ا مد نم ، نزد شما د یدا ر ا ست ورنه ا ین نا ن ونمک د ر همه جا بسیاراست
« به نا ن ونمک قسم خورد ن » : د ر بیت زیر ا ز بید ل :
_ یارا ن مزه ء عبرت ا ز ا ین ما یده برد ند د ر نا ن نمکها، قسمی بود که خورد ند
وحا فظ ، د ر ما ن درد سینه های ریش درد مندا ن را لب « نمکین » یا ر خود می دا ند :
_ بر سینه ء ریش د رد مندا ن لعلت « نمکی » تما م دا رد
( حا فظ )
چون خورد ن کبا ب با « نمک » ، لذ ت بیشتر دا رد لذا برای کباب سینه ئ عا شق ، لب
ود ندا ن یا ر، حق فرا وا ن دا رد :
_ لب ودندا نت را حق « نمک » هست بر جا ن وسینه های کبا ب ( حا فظ )
د ر بیت د یگر ا ز صا یب ، کبا ب با نمک لذ ت دا رد وشرا ب بی نمک . هر چند ا ین دو ( شرا ب وکبا ب ) یا ر ا ن موا فق هم هستند :
_ فلک دو یا ر موا فق بهم نصیب نکر د کبا ب ا گر نمکین ا ست، شرا ب بی نمک است
ضر ب المثلی هم هست که میگو یند: « نه به ا ین شوری شور و نه به ا ین بی نمکی » . یعنی نه ا نچنا ن شور وبد با شی که مر د م ا ز تو گریزا ن با شند ونه ا نقد ر بی مزه وبی ما هیت که ا ز تو نفعی بر ده نشود. ا بو ا لمعا نی بید ل ، لذ ت زنده گی را د ر با ده گسا ری وعشرت می د ا ند:
_ بی نشا ء زنده گا نی ، چندا ن « نمک » ندا رد
حیف ا ست ا ز ا ین خرا با ت، می نا کشیده رفتن !
چندا ن نمک ندا رد، یعنی زنده گی لذت بخش وشا دی ا فرین نیست. « نمک » ، گا هی به حلا وت وشیرینی لب یا ر هم تشبیه شده ا ست. د ر بیتی ا ز صا یب :
_ یا د رو یش نه چرا غیست که خا مو ش کنند « نمکی » نیست لب ا و که فرا مو ش کنند
د ر بیت د یگر حتی تبسم یا ر شا عر هم « نمکین » ا ست . د ر بیت زیر ا ز صا یب :
_ ا ز « نمک » تبسمت ، رنگ شرا ب می پرد د ر هوس نظا ره ا ت ، چشم حبا ب می پرد
« نمک » را با میوه های خشک هم یکجا کرده وبا لذ ت می سا زند. مثلا د ر مغز با دا م ، پسته ، ومغز زرد ا لو ا گر نمک مخلوط کرده شود ، ا نرا مثلا : پسته ء شور ، ومغز شور ، گو یند . بعنوا ن مثا ل : با پسته ء شور د ر بیت زیر ا ز صا یب اصفها نی :
_ پسته ء شور، به شکر نگرفتست کسی چه غر یب ا ست درا ن لعل شکر با ر، « نمک»
وبیتی د یگر ا ز فرو غی بسطا می :
_ چون زخم د ل ا هل نظر، تا زه نما ند تا پسته ء خندا ن تو، حر فش نمکین ا ست
یعنی چون دهن تو بسخن گفتن با ز شود، سخن خوب و شیرین میگو ید . طوریکه می دا نیم ، ا ب وجود ا د می ( عر ق ) هم شور یا نمکین ا ست. همینطور ا ب د یده هم شور ونمکین ا ست. و قتی ا د م می گر ید، ا ین شوری را حس میکند . ا ما شا عر میگو ید : زما نه ما به حد ی بد شده وجهان را ظلم وستمبا ره گی گر فته که حتی « نمک » ا ز ا ب چشم مر د م رفته وراه د عا ها به ا سما نها بسته شده ا ست . د ر بیت زیر ا ز کلیم همدا نی :
_ « نمک » ز گر یه و تا ثیر، ا ز فغا ن رفته د عا ا ثر نکند ، گر به ا سما ن رفته
شوری ا ب د یده( اشک ) بجای ا ستفا ده ا ز شوری نمک د ر کبا ب ، د ربیتی ا ز بید ل :
_ د گر مپرس زسا ما ن بزم ما بید ل زشور ا شک خود ا ینجا کبا ب را « نمک » ا ست
ا د م با نمک، سبزه ء با نمک ، سخن با نمک ، لب با نمک هم مورد ا ستعما ل فرا وا ن دا رد. سبزه ء با نمک ، د ر ا ین بیت ا ز صا یب :
_ یک سبزه بی نمک نبود د ر زمین هند گو یا که هند را ، زنمک ا فرید ه ا ند
ویا د ر بیت د یگر که صا یب ، خوب رو یا ن هند ی را بر تر ا ز تر کا ن سمر قند ی میدا ند و می گو ید که تر کا ن سمر قند ی، ( خنک روی ) ا ند وخوبرو یا ن هندی ، د لکش و زیبا ! :
_ خنک رو یند ، تر کا ن سمر قند نمک د ر مر د م هند و ستا ن ا ست !
یعنی زنا ن هند وستا نی سبزینه ، ملیح ونمکین وزیبا یند. وتر کا ن سمر قند ی ، نمکین نیستند. « نمک » ضد عفو نی هم ا ست. با همین سبب ، گو شت وپو ست حیوا نا ت را با نمک ا لود ه می سا زند . یا نمکین میسا زند تا گند یده وبو گین نشود. د ر غذا ها ا ستفا ده ء زیا ده ا ز حد نمک هم زیا ن ا ور ا ست. وا مرا ض نا شی ا ز ا ن ، علا ج نا پذ یر می شوند.
معرو ف ا ست که شا عری ، شعر شا عر د یگر را به بی نمکی عیب کرد وگفت ( ا ند کی نمکش د ر می با ید ) یعنی شعر بی محتوا و بی ما یه گفته ا ی . شا عر د ر جوا بش نو شت :
_ شعر های مرا به « بی نمکی » عیب کر دی ، روا بود شا ید
شعر من ، همچو شکر و شهد ا ست کا ند ر ین دو، « نمک » نکو نا ید
شلغم با قلا ست ، گفته ء تو ! « نمک » ا ی قلتبا ن ! ترا با ید
گفتنی ها یی هم دا ریم ما نند : « نا ن و نمکم ، شوری ندا شت» . وا ن به کسا نی ا طلا ق میشود که در خا نه ئ کسی نا ن ونمک بخورد ، وپا س دو ستی وخد مت گذا ری ها را ندا ند . یعنی : شخص نا سپا س ، بیوفا و د و روی . « نا ن ونمک شور بو د ن » هم میگو یند . یعنی : زند ه گی رنج ا و ر، ا زا ر دهنده ، و مصیبت با ر . ما نند ا ین بیت :
_ فشا ر روز گا ر وشوری نا ن و نمک ، ا ینجا
برون کر د ا ز د هان من ، زما د ر خورده گی شیرم
« کور نمک » : یعنی ا د م نا سپا س ، حق نا شنا س ونمک حرا م و شخص خسیس ، گشنه ، د و ن همت وبد روز گا ر را هم گو یند.
نا ن « پنجه کش » نو عی ا ز نا نی ا ست که د ر تنور پخته میشود و بسیا ر لذ یذ و پسند عا م ا ست. با همین د لیل بید ل می گو ید : ( ا ین نا ن « نمک » ندا رد ، تا پنجه کش نبا شد ) نا ن نمک ندا رد ؛ یعنی مزه ندا رد ، لذ ت ندا رد تا ا ینکه نا ن، « پنجه کش » نبا شد :
_ حیف ا ست د ست منعم ، ا ز ا ستین شود گم
ا ین نا ن نمک ندا رد ، تا پنجه کش نبا شد
ا ین بحث را می توا ن بیشتر تحقیق کر د . ا ما من به همینجا خا تمه می بخشم .
بالا
بازگشت