فرزاد رمضانی بونش
جایگاه اسماعیلیان در افغانستان
فرزاد رمضانی بونش
شبکه مطالعات سیاست گذاری عمومی
اسماعیلیان گروهی از شیعیان هستند که امامت را به اسماعیل، فرزند امام جعفر صادق (ع) ختم می‌کنند و او را امام هفتم می‌دانند. اینان امروزه در برخی کشورها مانند افغانستان، تاجیکستان، هندوستان، تانزانیا، کنیا و ... پراکنده‌اند بیشتر جمعیت پانزده‌میلیونی اسماعیلیان در افغانستان، تاجیکستان، هند و آفریقا هستند و از میان فرقه‌های انشعابی مذهب اسماعیلیه نزاریان در کشورهای پاکستان و افغانستان و شمال آفریقا حضور دارند.
در واقع کیش اسماعیلی از آغاز پیدایش خود در افغانستان نفوذ پیدا کرد و ناصرخسرو نقشی بنیادین را در گسترش اسماعیلیه داشت. دراین‌بین در سال‌های 1306 خورشیدی و پس‌ازآن مناطق اسماعیلی نشین توسط دولت سرکوب و گاه کوچ داده می‌شدند. آنها نیز به تمرد از حکومت و سپس جنگ و درگیری پرداختند. در این میان اسماعیلیان از جمله اقلیت‌هایی بودند که به‌مراتب بدتر از دیگران مورد تعقیب و آزار قرار داشتند. بنا به برخی برآوردها اکنون اسماعیلیان افغانستان، حدود سه درصد جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند که در استان‌هایی چون بدخشان (با بیشترین تراکم اسماعیلیه)، کابل، میدان، بامیان، پروان ( از مراکز مهم حضور اسماعیلیه)، بغلان (درّه کیان از مناطق مهم اسماعیلی نشین است)، سمنگان، زابل، فاریاب، بلخ، جوزجان، قندهار و... پراکنده‌اند. در این حال هرچند تاریخ اسماعیلیان افغانستان با فراز و نشیب‌هایی همراه است؛ اما اسماعیلیان در دوره نوین تاریخ افغانستان نقشی فراخور خود را بازی کرده‌اند.
جایگاه اسماعیلیان در قانون اساسی نوین افغانستان
از نگاه حقوقی، به‌ویژه حقوق مذهبی، اسماعیلیان همیشه از اینکه حقوق مذهبی آنان در کشورشان رعایت نشده است شاکی بوده‌اند. درگذشته آنها در احوالات شخصی شرعی از قبیل طلاق، نکاح و امثال آن محاکم موظف بودند مطابق فقه حنفی و یا قانون مدنی که مطابق با فقه حنفی، رفتار کنند، اما در قانون اساسی نوین افغانستان که مشتمل است بر 12 فصل و 162 ماده به‌مثابه میثاق ملی در 1382 هجری شمسی به‌عنوان قانون تأمین‌کننده و تضمین‌کننده حقوق اساسی اتباع افغانستان قابلیت اجرایی به خود گرفت یکی از اهداف مهم و اساسی قانون اساسی جدید مبارزه با بی‌عدالتی و ایجاد جامعه‌ای عاری از تبعیض و خشونت است. همچنین در ماده ششم دولت بر برابری بین همه اقوام و قبایل تأکید کرده و برای نخستین بار در قانون اساسی، نفی تبعیض بر پایه مذهب به‌روشنی وارد شده است. دراین‌بین به رسمیت شناختن حقوق بشری نظیر آزادی عقیده، آزادی بیان، حق حیات، حق آزادی خصوصی و ... ازجمله ارزش‌های متعالی و مترقی هستند که قانون اساسی افغانستان در نظر گرفته است. در بعد دیگری درواقع در دوران جدید اسماعیلیان به‌عنوان یک شهروند می‌توانند حزب تشکیل دهد، ولی چون دیگران نمی‌توانند حزبی به‌عنوان اسماعیلی تشکیل دهند. (هیچ فردی نمی‌تواند حزبی مذهبی و خاص تشکیل دهد). به‌علاوه در قوانین اساسی جدید نامی از مذاهب برده نشده و تکیه روی دین اسلام است و در ماده دوم نیز پیروان سایر ادیان در پیروی از دین و اجرای مراسم دینی‌شان در حدود احکام قانون آزاد می‌باشند. درواقع هیچ مذهبی به‌عنوان مذهب رسمی کشور افغانستان ذکر نشده تا پیروان مذهب دیگر خود را رسمی و خارج از چتر قانون و نظام حقوقی کشور احساس نکنند.
نگاهی دوجانبه اسماعیلیان و سایر گروه‌های اسلامی
بیشتر اسماعیلیان افغانستان جزو اسماعیلیان نزاری محسوب می‌شوند. دراین‌بین آگاهی غیر اسماعیلیان افغانستان درباره عقاید اسماعیلیان بسیار محدود است و حتی قبلاً به آنها به تعبیری ملاحده (جمع ملحد) می‌گفتند. بسیاری نیز شیعه اسماعیلی را شیعه باطنی می‌دانند و دیدگاهی بسیار منفی درباره آنها دارند. درواقع رابطه دوجانبه اسماعیلیان و سایر گروه‌های اسلامی از گذشته چندان خوب نبوده است. درواقع مخالفان آنان براین نظرند که خرافات، افت فرهنگی، غلو و اعتقاد به حلولیت و تناسخ در مورد ائمه و... در بین آنها وجود دارد. در مقابل اسماعیلیان افغانستان معتقدند همیشه قربانی بوده و گاه فشار استبداد مذهبی زیادی به آنها وارد گردیده است. از این نظر اکنون نیز اسماعیلیان دشواری‌هایی دارند و گاه مجبورند مذهب خود را مخفی نمایند. در این شرایط خطر حضور و نفوذ جریان‌های تندرو سلفی در افغانستان یکی از تهدیدات مهم فراروی این جامعه است.
اسماعیلیان و بنیاد آقاخان
بسیاری معتقدند رهبری واقعی اسماعیلیه افغانستان در دوران حاضر بر عهده سید کریم الحسینی (آقاخان) رهبر اسماعیلیان جهان است. درحالی‌که برخی منتقدان بیرونی معتقدند نقش آقاخان بیشتر سیاسی است تا مذهبی، عملاً فعالیت‌های مؤسسات آقاخان بعد از سرنگونی طالبان به آسیای مرکزی سوق داده شد و افغانستان در مرکز توجه قرار گرفت. درواقع خانوادهٔ آقاخان نقش‌های مهمی در سطوح بین‌المللی چون سازمان ملل داشته است. در این میان کریم آقاخان چهارم که از بیستم تیرماه 1336 تاکنون در کنار ده‌ها دانشگاه و نهاد فرهنگی و اقتصادی که در کشورهای گوناگون «شبکه توسعه آقاخان» را نیز پایه‌گذاری کرد. در همین راستا با سرنگونی طلبان در پاییز سال 1381، آقاخان چهارم از کابل و بدخشان بازدید و وعده همکاری با دولت کابل را داد. چنانچه بعدها نیز آقاخان چهارم چندین بار به افغانستان سفر نموده و نهادهای آن چون بنیاد آقاخان (AKF)، صندوق توسعهٔ اقتصادی آقاخان (AKFED) و مؤسسهٔ فرهنگی آقاخان (AKTC) فعالیت‌های گسترده مذهبی و اقتصادی را آغاز نموده است.
اسماعیلیان و دولت در افغانستان
فرایند دولت سازی در افغانستان نوین، که از اواخر سده نوزدهم و آغاز سده بیستم شروع شد. در این حال رابطه حکومت‌های وقت با جامعه اسماعیلی در افغانستان تحت تأثیر چند عامل چند عامل قوم‌گرایی؛ فرقه‌گرایی؛ اصلاح‌طلبی و... بوده است. آنها در دوره امیر عبدالرحمن خان در اواخر سده نوزدهم با تصفیه خونین مواجه شدند. در این میان هرگاه عامل اصلاح‌طلبی و تشکیل دولت مدرن در برنامه حکومت‌های افغانستان وجود داشته اسماعیلیان نیز چون شیعیان بیشتر موردتوجه بیشتر واقع‌شده و بیشتر موردپذیرش قرارگرفته‌اند.
در دهه‌های اخیر سید منصور نادری به‌عنوان یکی از رهبران مهم اسماعیلیه در افغانستان توانست در همه فرازوفرود سیاست‌های افغانستان نقشی مهم داشته باشد. درواقع رهبران اسماعیلی در دهه‌های گذشته توانستند روابط و رایزنی‌هایی را با روس‌ها، دولت کمونیستی، جنبش شمال، دولت استاد ربانی داشته و گاه با حضور در شمال افغانستان به‌عنوان مصلح و مورد اعتماد نقش محوری در گفتگو و صلح را داشته و حتی رهبری چون سید منصور نادری به‌عنوان معاون رئیس‌جمهوری دولت اسلامی افغانستان تعیین شود. در ادامه با سرنگونی طالبان و روی کار آمدن دولت انتقالی اسلامی در افغانستان، اسماعیلیان، فرصتی تازه یافتند. بنابراین اسماعیلیان بعد از سقوط طالبان و آغاز به کار دولت جدید در سال 1383 سعی کردند نماینده یا نمایندگانی را به مجلس بفرستند تا در جریان‌های مختلف کشور حضور داشته باشند. در ادامه این رویکرد تأسیس حزب سیاسی پیوند ملی در سال 1381 به‌وسیله جمعی از نخبگان اسماعیلی مذهب توانست نقشی روزافزون برای این جامعه درروند تحولات سیاسی، حمایت از نامزدهایی چون کرزای و غنی و سپس سهم گیری از قدرت در جامعه افغانستان رقم زند. در همین راستا نقش رهبران اسماعیلی در جامعه مدنی، حقوق بشر، مبارزه علیه مواد مخدر، بنیان حزب پیوند ملی و روند تحولات افغانستان برجسته‌تر شد. در یک دهه اخیر نیز سید منصور نادری رهبر اسماعیلیان افغانستان، حزب سیاسی پیوند ملی و شورای مردمی اسماعیلیان افغانستان در کنار نگاه ویژه بنیاد آقاخان (این نهاد افزون بر دفتر در کابل در تمامی استان‌های با شهروندان اسماعیلیه دفتر دارد) به افغانستان توانسته اند حضور و نفوذ اقتصادی و فرهنگی اسماعیلیان را در افغانستان بهبود بخشند. چنانچه اکنون با افزایش سواد جامعه اسماعیلی، بهبود سطح زندگی اقتصادی اسماعیلیان، حضور گسترده‌تر در بخش اقتصادی، سرمایه‌گذاری زیربنایی بنیاد آقاخان در قالب سمن‌های بین‌المللی در بخش‌های گوناگون، بازسازی‌های آثار تاریخی، پروژه‌های اقتصادی و زیربنایی، کمک‌های عام‌المنفعه و ... عملا این اقلیت نقشی رو به گسترش در جامعه افغانستان داشته اند.
بالا
بازگشت