6/1/2020

قسمت دهم

اوضاع جهان در قرن هفده  میلادی :    قرن هفدهم ( 1601 – 1700م / 979 – 1078 خ )  تکامل و انکشاف جوامع بشری مانند کشتی بزرگی است که دارای بخش های مختلف است که بدون تکمیل تمام بخش های ساختاری نمی توان از آن بحیث کشتی استفاده کرد . در قرن هفدهم جهان را از لحاظ تحرکات مختلف سیاسی و اجتماعی و اقتصادی در دو منطقه جغرافیای سیاسی بررسی کرد . شرق و غرب ( خاورمیانه و اروپا ) خاور دور ، چین و جاپان متفاوت از خاورمیانه بود که چین با جنگ های داخلی بر سر تصرف قدرت و جاپان بسوی انزوای خود خواسته می رفت . اروپای قرن هفدهم دوران گذار بسوی یک تمدن نوین بود که در این گذار تاریخی همه بخش های ساختاری دست بهم داده بود . گرچه در اروپای قرن هفدهم جنگ ها بین کشورهای اروپایی وجود داشت ، باز هم نهاد های سازنده تمدنی منتظر ختم جنگ ها نبودند و به کار شان بی وقفه ادامه دادند فیلسوفان ، اقتصاد دانها ، هنرمندان ، مخترعین ، مکتشفین و صنعت گران بکار شان ادامه دادند . این جنبش در اروپا در این زمان مصادف است بر جنگ هاو فتوحات بسیار خونین وویرانگر در خاورمیانه . در اروپای این زمان عصر شکوفا برای هلند ، جنبش فرهنگی باروک ، فعالیت بی وقفه ای لویی چهاردهم برای انکشاف و توسعه ، انقلاب علمی و بحران عمومی و قرار گرفتن اندیشه های فیلسوفان و اقتصاد دانها در سیاست گزاری سازندگی کشورهای اروپایی . از این جهت بحران عمومی می گفتند که در اروپا جنگ های سی ساله جنگ های عثمانی وپایان قیام هلند و تجزیه لهستان و لیتوانی و جنگ داخلی انگلستان . چین با سقوط امپراتوری مینگ توسط جنگ های طولانی اقوام منچو ، سی در صد جمعیت خود را از دست داد . در خاور نزدیک امپراتوری های عثمانی ، صفوی و بعد افشاری و قدرتمند تر شدن امپراتوری مغول در قاره هند . در همین سده اروپا شروع به استعمار قاره امریکای کرد . کشف ذخایر افسانوی نقره در پوتوسی پروی علیا و مکزیک ، اروپا را در رقابت و استعمار امریکا و قتل و غارت بومیان آن قاره واداشت .

در این زمان عثمانی ها با لشکر کشی بسوی شرق و غرب و فتوحات بنام اسلام گستری از روسیه تا غرب اروپا را نا آرام ساخته بود که در قتل و غارت و کشتار روستائیان دست کم از چنگیز را نداشت . قدرت این امپراتوری در عمل در دست « کوسم سلطان » زنی که پشت پرده پادشاهی هفت تن از سلاطین عثمانی قدرت و سپاه را در اختیار خود داشت . در این زمان در ایران که در آن زمان بنام « پرشیا » شناخته می شد مصادف به پایان کار صفویان و به قدرت رسیدن افشاریان بود . ایران در برابر عثمانی ها نه تنها که از سرزمین های خود مدافعه می کرد ، بلکه در جنگ سختی تبریز را که در تصرف عثمانی ها قرار گرفته بود ، پس گرفت . اما خاورمیانه همچنان در آتش مذهب و امرو نهی ملاهای دینی خود ، گرفتار بودند ، چنانچه که تا کنون که قرن بست و یکم است ادامه دارد . در خاور میانه موسیقی حرام ، اما در غرب سیلی از موسیقی دانها فعال بودند . در خاورمیانه شعر حرام و شاعر مرتد خطاب می شد ، در صورتی که شعرو موسیقی در غرب شگوفا می شد . نقاشی و مجسمه سازی اینجا حرام و در آنجا به انکشاف خود ادامه می داد . فزیک در این جا حرام مطلق و در اروپا نیوتون ، لایبنیتس ، گالیله ، دکارت ، فرما ، هوک ، بوپل ، لیوونهوک ، گیلپرت و دیگران با ساختن ، برق ، تلسکوپ ، ماشین بخار ، موتور بخار ، مکروسکوپ ، ماشین های محاسبه و قوانین حرکت نیوتون ، فشار هوا و جبرو جازبه قادر شدند .  در اروپا علاوه بر دانشگاه ها و  اکادمی ، موئسیسات تحقیقاتی و انجمن های علمی ، هنری ، فلسفی وسیاسی وجود داشت ، دولت و سرمایه داران و مالکان کارخانه ها روی هرگونه اختراع و نو آوری سرمایه گزاری می کردند و مخترع را تحت پوشش حمایت مالی غیر محدود قرار می دادند . در تمام دانشگاه های اروپا و امریکا هم اکنون نیز دانشجویان رشته ابتکاری و علمی را، اداره دانشگاه مورد حمایت مالی برای انجام تحقیقات شان قرار می دهند . در صورتی که در خاورمیانه تحت حکومت های استبدادی تیوکراتیک و سران و سلاطین بیسواد ، از این خبر ها نبوده و نیست .

عمده ترین رخ داد های سده هفدهم میلادی : 

* - 1601 – 1603م / 980-982خ / : قحطی در روسیه باعث مرگ یک سوم جمعیت شد  پس گیری « تبریز » در ایران که به اشغال ترک های عثمانی در آمده بود .

* - 1602م / 981 خ / : کمپانی هند شرقی « هلند » تأسیس شد ، که این شرکت به آغاز طلایی هلند کمک کردو باعث رونق اقتصادی آن گردید .  

  * - 1607م / 986 خ / : « جیمز تاون ویرجنیا » مسکونی شد ، که بحیث نخستین مستعمره انگلیس در شمال امریکا نام گرفت .

  * - 1608م /987 خ / : شهر « کبک » ( کانادای امروزی ) توسط فرانسوی ها ساخته شد . 

  * - 1622م /1011 خ / : ساخت « تاج محل » در آگره هند به دستور « شاه جهان » آغاز شد .

 * - در 1636م / 1015 خ / : دانشگاه « هاروارد » در شهر کمبریج ایالت « ماساچوست » ساخته شد

* - در 1640م / 1019 خ / شکنجه در انگلستان غیر قانونی شد .

* - در 1641م / 1020 خ / : « رنه دکارت » کتاب تأملات در فلسفه اولی را منتشر کرد .

  * - 1652م / 1031 خ / : کمپانی هند شرقی « هلند » شهر « کیپ تاون » را در افریقای جنوبی ساخت . این مستعره سازی برای انگلستان در رقابت با هلند باعث درگیری نظامی و جنگ شد .

 * - در سال 1658م / 1037 خ / : پس از آن که بنای « تاج محل » در هندوستان به پایان رسید ، پسرش اورنگ زیب اورا از سلطنت پایین کشید و در قلعه « پته پوری » زندانی ساخت . در همین جا بود که وقتی شاه زندانی ، پسرش اورنگ زیب را می بیند ، چنین می گوید : « تا دیروز من نهصد سپاهی کمربسته داشتم و امروز به یک کوزه آب محتاجم . تو چطور پسری هستی ؟ ...» .

* - 1664م / 1043 خ / : نیروهای بریتانیایی شهر « نیوآمستردام » را اشغال کرد و نام آن را به  « نیویورک » تغییر دادند .

 * - 1665م / 1044 خ / : طاعون بزرگ لندن را فرا گرفت .

* - در 1687م / 1066 خ / : « ایزاک نیوتون » کتاب اصول ریاضی فلسفه طبیعی را منتشر کرد .

* - 1689م / 1068 خ / « جان لاک » نخستین نامه در باره تساهل را منتشر کرد .

* - از 1692 تا 1694م / 1071 – 1073 خ / : دو میلیون از جمعیت فرانسه از اثر قحطی تلف شدند .

 * - در 1694م / 1073 خ / : بانک انگلستان تشکیل شد .

 * - در 1695م / 1074 خ / : امپراتوری گورگانیان هند ، فعالیت کمپانی هند شرقی را به دلیل دزدیدن « گنج ساوای » توسط یک دزد در یایی به نام هنری اوری ، تقریباً ممنوع اعلام کرد .

  * - از 1696 تا 1697م / 1075 – 1076 خ / : تقریباً یک سوم جمعیت « فنلاند » بر اثر قحطی تلف شدند .

 * - در سال 1699م / 1078 خ / : « توماس ساوری » نخستین نمونه از موتور بخار خود را در انجمن سلطنتی انگلستان به نمایش گذاشت .

 در قرن 17م در اروپا از دانشگاه و آموزش و آزمایش های علمی آغاز کردند و هر کارخانه دار و سرمایه گذاری برای انکشاف تولید ، روی کار مخترعین ، سرمایه گذاری و آنان را از لحاظ مالی تأمین می کردند . در دانشگاه ها لابراتوار های مجهز وجود داشت ، که علاوه دولت سرمایه گذاران صنعتی از لحاظ مالی آن را تمویل و تأمین می نمودند وبکار پژوهش گران توجه ویژه داشتند . اما در خاورمیانه اسلامی روی عرفان و روایات دینی تمرکز داشتند و سران و سلاطین مشغول جنگ و توسعه طلبی و فتح و فتوحات بودند . در ایران صفوی ها بر محور مذهب می چرخیدند . افراطی ترین شاهان صفوی مذهب مدار شاه طهماسب بود که مدت بیش از نیم قرن سلطنت کرد . این شاه که در اوایل سلطنت مشغول عیاشی و باده نوشی بود در سنین بالا توبه کرد و چنان مذهبی دوآتشه شد که شعرا ، هنرمندان ، موسیقی نوازان و نقاشان را از کتابخانه سلطنتی اخراج و شعرو هنر ، نقاشی ، موسیقی ، فزیک و فلسفه را حرام دانسته و منجمین را جادوگر گفته زندانی و مورد اذیت قرار می داد . در این زمان سلسله ای کورگانیان در هند بر سر قدرت آمدند که « بابر » موئسیس آن بود . این امپراتوری از کابل تا قاره هند وسعت داشت . پایتخت بابر شاه و پسرش همایون در کابل بود و همایون دوران کودکی و جوانیش را در کابل سپری کرد و هنر نقاشی و خطاطی را نزد خواجه عبدالصمد شیرین قلم آموخت ، این نقاش را همایون از شیراز با خود به کابل اورده بود . 3 -  در زمان اکبر شاه پسر همایون در آگره اقامت گزید و با استقبال از شعرا و هنرمندان ودانشمندان ایرانی سفره پهن کرد و خود نگار خانه ای تأسیس و نقاشان و پیکرتراشان و مینانورکاران و خطاطان مهاجر را در آنجا تنظیم کرد . حکومت دارانی چون خان خانان عبدالرحیم و نواب ظفرخان و دیگران با شعرا و هنرمندان مصاحبت و الفت داشته ، در امرار معاش آنان کوتاهی و غفلت نمی کردند . بیش از دوهزار شاعر تنها با ارتباط در بار اکبر پادشاه ماهیانه حقوق می گرفتند علاوه بر تحایف ، عیدی و نوروزی وغیره جشن ها که به شعرا خلعت می دادند . طبیبان که از ایران فرار و به هند مهاجرت کردند مورد استقبال کورگانی ها قرار می گرفت .

 4 در زمان صفوی ها که بر شاعران و هنر مندان زندگی دشوار شده بود ، در هند بسیار آسان ، زیبا و دل نشین بود . چنانچه « صائب » شاعر توانا چنین سروده است :

 همچو عزم سفر هند در هر دل است    رقص سودای تو در هیچ سری نیست که نیست

 همچنان  فرموده است :

 پیش ازین هر چند شهرت داشت در ملک عراق    سیر ملک هند صائب را بلند آوازه کرد

 ( 5) شاعر دیگر « امین احمد رازی در مورد هند چنین گفته است :

ز خوبی های هند این خوبیش بس       که هرگز نیست کس را کار با کس  

 ( 6 ) درهند علاوه بر شعرا و هنرمندان ، پارسیان ایران که زردشتی اند نیز به دیار هند مهاجرت کردند که که اکنون این پارسیان هند با هما دستور و ایین کهن زندگی دارند و چنان راست کردارند که در تجارت جهانی با ایشان قرارداد نمی بندند ، بلکه حرف شان اعتبار دارند .

 حال که حرف بر سر هند آمد حیف است که یادی از « ابوالفضل مبارک » مورخ توانای هند نکنیم شیخ ابوالفضل مبارک نویسنده اکبرنامه ( تاریخ گورگانیان هند ) است . وی « اکبرنامه » را در دوجلد مصور به زبان فارسی در 1004 ق / 962 خ / در نگارخانه سلطنتی تکمیل نمود که در موزه ویکتوریا والبرد لندن نگاه داری می شود .  درتمام دوران حکومت گورگانیان زبان عامه و رسمی هندوستان فارسی بود و با اشغال هند توسط انگلیس تدریس در تمام مکاتب و دانشگاه ها به زبان فارسی منع قرارداده شد و انگلیسی جای این زبان را گرفت . این زبان فارسی یک بار از گذرگاه خطر ناک زمان فتوحات اعراب مسلمان و اشغال ایران عبور کرد ، که خلافت اسلامی می خواستند که زبان عربی را جاگزین فارسی نمایند ، که خوشبختانه اعراب بدوی محاجم درایت فرهنگی و زبانی نداشتند . اما انگلیسی در قاره هند توانست که جاگزین زبان فارسی گردد .

خلاصه با این رویکرد های امپراتوری عثمانی و صفوی ها در ایران و گورگانیان در قاره هند ، خاورمیانه از کاروان تمدن عقب ماند و هر روز فاصله آن از تمدن بشتر می شد . در این عصروزمانه در اروپا حرکت شتابنده بسوی نو آوری های مدرنیته اوج بشتری می یافت . در این زمینه لازم است که بطور نمونه نیم نگاهی به انگلیس در قرن 17 بیندازیم .

انقلاب سیاسی بورژوازی انگلیس در قرن 17 :

مضمون اساسی انقلاب بورزوایی انگلیس با منافع سرمایه داران و لردها و ملاکین بزرگ گره خورده بود و تضاد اساسی بین منافع بورژوازی نوظهور و سلطنت به شکل تیوکراتیک و اندیویت والیسم آن تشدید یافت و تا جایی پیش رفت که سرمایه داری نوظهور انگلیس شیوه حکومت داری سلطنت مطلقه را دیگر نمی توانیست تحمل کند . از اوایل قرن 17م از لحاظ اقتصادی تحولاتی بوجود آمد کارخانه و کارگاه و صنعت و بازرگانی وتولید کالاهای انبوه صنعتی رشد یافت وبازار داخلی جواب گوی آن نبود . قشر نوظهوری از بورژوازی را که شامل لردها ، کارخانه داران و کشتی رانی و تجار سرمایه دار بهودیان، بوجو آمد که امتیاز خواهی ، باج وخراج و مطالبه مالیه بشتر از سرمایه داران نوظهور با منافع این قشر در تضاد بود و همچنان شاه امتیاز انحصاری تولید و فروش صابون ، شراب ، دغال و آهن را در دست داشت و بورژوازی بازرگانی ازین موضوع ناراحت بودند  درین موقع پارلمان بدست بورژوازی که از سرمایه داران ، مالکین اراضی ، تاجران و کشتی رانی نمایندگی می کرد ، قرار داشت . شاه می خواست برای قدرت بشتر و ثروت اسکاتلند و دیگر مناطق را صمیمه قلمرو خود نماید ، به پول نیازمند بود و بدین منظور در سال 1640م پارلمان را فراخواند  . چون یارلمان نماینده بورژوازی و سرمایه داران نوظهور بودند در اولین اجلاس خود محدود کردن اختیارات شاه و سلطنت را مطرح کردند . شاه دستور انحلال پارلمان را صادر کرد که این فرمان پذیرفته نشد و در 1642م جنگ داخلی انگلستان آغاز شد . پارلمان که اکثریت نماینده بورژوازی بود از مالکان، پیشه وران و گروه های روستائیان لشکری تدارک و تسلیح کردند و علیه سپاه شاهی قرار گرفتند و در رأس این ارتش ، شخصی نظامی ای بنام « اولیورکرامول » فرماندهی آن را بدست گرفت ،که این جنگ هفت ساله ( 1642 – 1649 ) در آخر شاه شکست خورد دستگیر و چندی بعد اعدام شد . بدین ترتیب « چارلیز » اول شاه انگلستان سرش را در راه مشروط از دست داد . در ابتدا نوعی حکومت جمهوری به نام « کامنولت » در انگلستان بر قرار شد « کرامول » فراماسونر و فرمانده آن بود . بدینسان انقلاب سرمایه داری ( انقلاب بورژوایی 1649م) در انگلستان به پیروزی رسید . یهودیان صاحب سرمایه در راس ساختار قدرت قرار گرفت و به تعرضات استعماری علیه « ایرلند » پرداخت . اما از این انقلاب به توده مردم محروم انگلستان چیزی نرسید . چون سپاه « کرومول » از کارگران ، روستائیان و کسبه کاران سازمان یافته بود ، از محافظه کاری افسران و فرماندهان شان ناراض گردیدند و با سرعت تحت اندیشه های حزب« لولرها» و جناه چپ آن حزب «دیگرها » ( کمونیست های ایتوپیایی )  دست به تشکل های شوراهای سربازان زدند و مناظره های داغ سیاسی و حزبی را در درون ارتش بردند . درین موقع سه قدرت شکل گرفت : سپاه کرومول ، خاندان سلطنت و پارلمان . شخص کرومول تمایل تصرف حکومت نظامی را نداشت و قدرت بدست پارلمان متمرکز گردیده بود که سخت در کشاکش طبقاتی گیر افتیده بودند و نمی دانستند که چطور کشور را رهبری و هدایت نمایند و ازاین قدرت بدست آمده چگونه استفاده کنند . کرومول در 1658 در گذشت و پسرش مدت کوتاهی زمام را در دست داشت . در سال 1660م پارلمان و سرمایه داران و لرد ها با فراخواندن پسر چارلز سلطنت مشروطه را به خاندان « استوارت » دادند .     ادامه دارد-  

منابع:

1 – هارولدجی شولتز ، تاریخ انگلستان ، ترجمه : عباس قلی غفاری فرد ، نشر نگاه ، تهران .

 2 – همان

 3 –  دفتر شماره نهم نگارنده .

4 – الگور سیریل ، طب در دوره صفویه ، ترجمه : محسن جاودان ، دانشگاه تهران ، 1357خ فصل پنجم ، در مورد مهاجرت طبیبان ایران به هند .

 5 – میرزا محمد طاهر نصر آبادی ، تهران ، چاپ ارمغان ، 1317خ ، صص 57 ، 217 و 218 .

6 – امین احمد رازی ، تذکره میخانه ، ج 1 ، ص 381 .

قسمت نهم

یک سوال همیشه مطرح است ، به فرموده مورخ توانا « ویل دورانت » که « آسیا گهواره تمدن است » پس چرا در آسیا کشورهای اسلامی از تمدن مدرن و معاصر عقب افتید ؟؟؟؟؟ .

 آنچه در این پژوهش یکی از ا هداف اساسی نگارنده را تشکیل می دهد ، جستجوی و یافتن پاسخ همین سوال اساسی می باشد . با خوانش گرفتند دقیق تاریخ جهان و پژوهش پروسواس در لابلای اوراق و نگارش مورخین ، دانشمندان ، فیلسوفان ، جامعه شناسان ، باستان شناسان ، نویسندگان ، شاعران رمان نویسان و ادیبان ، حد اقل به این واقعیت دست یافت که علت عقب ماندن خاورمیانه از تمدن چه بوده است ؟!  .  این شوخی بر دار نیست که « بیزانس » ( استامبول) پایتخت ترکیه ای امروزه تا قرن ششم میلادی بنام روم شرقی مرکز تمدن عصر خود بود و چطور مانند پطرول یک و یکبار از تمدن فروافتید و مرغ اقبالش از « بیزانس » پرواز و به اسپانیاوفرانسه نشست ؟ . همچنان در حوضه ایران از زمان هخامنشیان تا سقوط ایران توسط سپاه اعراب اسلامی ، تمدنی در خاورمیانه می درخشید که در میان قتل و غارت وفتوحات سپاه بدوی اعراب ، غروب کرد . اگر از میان مجموع تعریف تمدن بطور اختصار این تعریف را بپذیریم که « تمدن عبارت از سبک زندگی   ومناسبات  مادی انسان در یک حوضه جفرافیایی بطور عام می باشد » می توانیم قبول کنیم که تمدن مجموع کنش و فعالیت و کارانسانی در یک ساحه جغرافیای اجتماعی است . در این صورت در مشرق زمین حوضه های تمدنی وجود داشت که در جنگ ها و ناآرامی های پیهم و طولانی مدت نابود شد . پایه های تمدن دانش انسانی بر طبیعت و محیط آن و دست یافتن به وسایل فنی کار برد انسان برای تولید آسان نعم مادی برای زندگی انسانی می باشد . تمدن تلاش اسانی برای زیست بهتر وراحت تر است تمدن مناسبات و اشکال مادی هستی آدمی زاد است که همیشه در مبارزه به عوامل مخرب طبیعت و غارتگری عده ای بر افزار کار و ثروت عمومی بوده و می باشد . روبنای تمدن انسانی ، فرهنگ است که عبارت از هنر ، مناسبات اجتماعی ، اخلاق ،قوانین ، شناخت ،آموزش ، آگاهی و شعور اجتماعی و باورها( دین ) می باشد . در حوضه های تمدنی باستان دانش باستان شناسی بشتر و دقیق تر نسبت به روایات تاریخی از منشأ تمدن انسانی سخن می گوید و زیربنای تمدنی و روبنای آن ( فرهنگ ) را روشن بیان می کند . از زمانی که انسان موادغذایی خود را از میوه ها و رستنی های آغوش طبیعت جمع آوری و تهیه می کردند ، نسبت به زمان انقلاب کشاورزی ، فرهنگ متفاوتی داشتند و به همین ترتیب هر فرماسیون تاریخی تمدن خاص یا مناسبات خاص تولید و شیوه فرهنگی خود را داشت . انسان خرد مند برای اولین بار در روی این سخره هستی در زیر این سپهر بی پایان ، درک خود را از لمس اشیای پیرامون و حوادث طبیعی در یافت کرد و از آن استفاده نمود . مثلأ آتش را یک موجود خارج از طبیعت به انسان نیاورده ، بلکه طبیعت به انسان هوشمند نشان داد که چطور از آن استفاده کند . تمدنهای انسانی از درک و شناخت و تجربه واستفاده از پدیده های طبیعی بوجود آمده و راه تکامل را پیموده و به تمدن کنونی رسیده ایم . تمدن با قدم های تند و گاه آهسته  انسان در استقرار های زیستی اجتماع انسانی با تناسب درک آگاهان آن محیط زندگی شکل گرفته و در جای امن تر رو به تکامل گذاشته و در جاها و استقرار های به اساس جنگ و خرابکاری رو به زوال نهاده است . بلی ، این تمدن معاصر همچنانی که « ویل دورانت » مورخ بزرگ امریکایی نوشته از مشرق آغاز و از قرن هاست که در بستر مغرب زمین با اشک و خون به تکامل خود ادامه داده و آینده بشریت را تمدنهای بر تر جهان رقم می زند . وقتی که در شهر « آتن » ارستوکراتهای سنا هرکدام خود را فیلسوف می گفتند و به فلسفه و دانش انسانی افتخار می کردند ، که بر عکس در مشرق شاهان به شخص خود و استبداد خود متکی بود و حتی خود شان سواد خواندن و نوشتن زبان مادری شان را بلد نبودند . تفاوت راه از کجا به کجاست . در قرن شانزدهم میلادی وقتی که « انابپ تیسم ( کمونیسم عیسوی ) از کلیسا بر می خیزد ، در مشرق زمین به ویژه در خاورمیانه « پادشاه سایه خدا » است . چندی قبل « ترامپ » رئیس جمهور امریکا می گفت که باید در سخره های مهتاب به منظور استخراج معادن حفریات صورت گیرد ، در افغانستان یک مردک بیسواد ریشو می گوید « من امیر المومنین هستم و امارت اسلامی تشکیل می دهم » ( ! ) . این است تفاوت راه تمدن و بدویت و بربریت .

منشأ تمدن بطور فشرده :

همچنان که در فوق یاد آوری شد که منشأ تمدن از مشرق زمین آغاز گردید با اختصار باید گفت که تمدن منشأ مادی دارد و تیوری و ماورای طبیعی و عنایت شده از جانب کسی نیست . تمدن زاده شناخت انسان از طبیعت و تجارب و استفاده از عوامل مادی طبیت بوده و است . بشریت آگاه این شناخت را علم و دانش نامیده و همواره این دانش مادی راه کشای روند زندگی مدرن انسانی است . دانش از استمرار تجارب انسانی انباشته و بکار گرفته می شود و اکتسابی است . این جایگاهی که توانیست دانش بشری را استمرار و انکشاف بخشد ، آموزشگاه های می باشد که ما بنام « دانشگاه » می شناسیم . حال ببنیم که اولین دانشگاه های دنیا در کجا بوده :

به استناد تاریخی و باستان شناسی و روایت ها ، نخستین مجمع یا مراکز آموزش در مشرق زمین بوجود آمد . در چین ، هند ، ایران ، آریانا ، مصر و ترکیه ویونان .

* -  « چین » : اولین دانشگاه در چین ، موئسسه ای بنام  « شانگیانگ » ( شانگ ، به معنی عالی و برتر و یانگ ، به معنی مدرسه است ) که موسس آن « شون » ( 2357 – 2307 پ م ) که در عصر    « یو یو » می زیسته . بعد به ترتیب زمانی این دانشگاه ها در چین باستان تأسیس شد :

 * -  مرکز آموزش عالی « پیونگ » در زمان سلسله « ژو » ( 1049 – 249 پ م ) 

* -  مرکز آموزشی « تایخو » در سلسله « هان » ( از 202 پ م ـ تا 220 پس از میلاد ) .

* -  آموزشگاه « نانجینگ » آموزشگاه سلطنتی ( 258 م ) که برای اولین بار این دانشگاه به پنج دانشکده رشته بندی شد و تا سال ( 470 م ) دانش آموزان را که از مناطق مختلف می امدند ، در رشته های مورد نیاز شان می پذیرفت و آموزش می دادند .

* -  آموزشگاه « گوزیچیان » در سلسله « سوی » ( از 581 تا 618م )  

از قرن هشتم در چین با مصارف دولت چندین اکادمی تأسیس گردید .در کشور چین باستان تمام امور امپراتوری را به افراد تحصیل کرده وبا سواد می سپردند و در زمان سلسله « سوی » (618 -581 م ) برای ارزش یابی و انتخاب افراد حکومتی یک آزمون بر گزار می شد  . در چین از زمان باستان این عرف وجود داشت که افراد بیسواد را به اداره دولتی راه نمی دادند و باید کامندان سواد و دانش متداول زمانش را می آموخت تا به کار حکومتی شامل گردد . در چین باستان کارمند حکومتی جزء ارتش محسوب می شد که در مواقع جنگ در جبهه می رفتند و باید آموزش های رزمی را در ضمن حرفه خاصی خود می آموختند . مثلاً یک کارمند نظارت بر کار ابریشم باید از پرورش کرم ابریشم و تولید آن تا بافندگی پارچه های ابریشمی معلومات فنی میداشت تا در آن بخش نظارت می کرد .  آموزش در چین از گذشته های دور ، بر اساس نیازمندی های اقتصادی ، رزمی وورزیش مهندیسی وساختمان ، راه و جاده ، طب ، نجوم و ادبیات و هنر بوده است . مذهب هیچگاهی در چین برجسته نبوده و نیست . جای آن را فلسفه پر می کرده است . فلسفه کنفوسیوس ( 552 – 479 پ م) تائو و دیگران که عبارت از اخلاقیون ، منطقیون ، قانونیون و طبیعیون بودند که هیچ یک از مکاتب فلسفی چین به ماوراء طبیعه معتقد نبودند . سروکار فلاسفه چین با زندگی و سازندگی انسان و حقوق ووظایف انسان در جامعه و عدالت و اخلاق متمرکز بوده است . «  کالین رنان » در کتابش چنین می نویسد : « ... درمیان همه ملل قدیم ، چینی ها به تمام معنا دانشمندان کاربردی بودند . چینی ها در طراحی دم آهنگری وتلمبه آب ، تولید آهن و فولاد ، حفر چاه عمیق ، کشتی سازی و چینی سازی و بسیاری از جوانب دیگر نبوغ و خلاقیت میکانیکی که در برخی از انها چین ، بیش از هزار سال ، از غرب جلو تر بود وبه چه پیشرفت های مهندسی چشمگیری نایل آمدند . فقط دو اختراع   چینیان ، ساعت میکانیکی و قطب نمای مقناطیسی . . . »

 1 « چینی جانان که صدا میکند  -   خود صفت خویش ادا میکند »

 هند باستان :   آموزشگاه « بالاندا » در ایالت بهار هند در قرن پنجم قبل از میلاد تأسیس شد که از سراسر منطقه ای جغرافیایی دانش جویان در این دانشگاه برای فراگیری ریاضی ، هندسه ، ستاره شناسی ، طب و گیاه شناسی طبی ، موسیقی و رقص ، یوگاه ، مجسمه سازی و نقاشی ، معماری  می آمدند و به تحصیل می پرداختند .  دانشگاه ها در شهر های تکسیلا ، تالاندا ، ویگرماسیلا و کانچیپورا در هند باستان مراکز بسیار مشهور آموزشی در خاور بوده اند که از سراسر آسیا دانشجو داشته اند .

نخسین آموزشگاه در یونان :

در شهرهای آتن ، مقدونیه و بیزانس ( ترکیه ) فلسفه نقش اساسی داشته و اعضای حکومت ها در فلسفه و حکمت افتخار می کردند . اولین فیلسوف ماتریالیست از شهر بندری « ملیطه » ترکیه بنام « تالس » در قرن هفتم پیش از میلاد ظهورکرد و بعد اکثر فیلسوفان یونان باستان از همین شهرک بندری ملیطه پا به  عرصه فلسفه و حکمت گزارد . در باره تالس « ارسط چنین گفته است : « طالس کسی است که در سر آغاز فلسفه است ، او جهان را با واقعیت شناخت و معرفی کرد و افسانه های دینی اسطیری را دور ریخت و...»

 2 . تأثیر همان فضای فلسفی و منطق بود که در قرن 592 پ م قیام های طبقاتی در یونان  و اصلاحات « سولون » به نفع طبقه زارعین و برده ها صورت گرفت . به این ترتیب نتیجه می گیریم که دانش و آگاهی مسیر مبارزه طبقاتی و انقلابات اجتماعی را روشن می سازد . خلاصه ، فلاسفه های یونی مشعل دار آگاهی طبقاتی بودند و هر فیلسوفی شاگردانی داشتند که آموزه های استاد را گسترش می دادند . در 387 پ م افلاطون شاگرد ارسطو بنیان اولین بنای اکادمی را در نزدیکی آتن گزارد و نام « اکادیموس » روی آن گذاشت که در آن فلسفه ، ریاضی ، طب و ژیمناستیک آموزش داده می شد .

دانشگاه گندی شاپور :

در جنوب غرب ایران در « خوزستان » در زمان شاهپور اول ( 241 – 274 م ) ساخته شد . در این دانشگاه استادان رومی ، هندی ، چینی و ایرانی به تدریس فلسفه ، ریاضیات ، نجوم ، طب مشغول تدریس بودند . در این دانشگاه یک کتابخانه بزرگ با داشتن بیش از صد هزار کتاب وجود داشت که در جنب آن یک دارالترجمه آثار علمی و طبی از زبانهای مختلف به پهلوی ترجمه می شد نیز وجود داشت . علاوه بر دانشگاه ، کتابخانه و دارالترجمه و خوبگاه برای دانش آموزانی که از سرزمین های دور برای تحصیل می امدند ساخته شده بود که مصارف خرج و خوراک بدوش دولت بود . درسال 529 م که اکادمی آتن بسته شد ، استادان آن به دانشگاه گندی شاهپور آمدند . در کنار دانشگاه گندی شاهپور یک بیمارستان بزرگ وجود داشت که شهرت آن با داشتن طبیبان بسیار آزموده ، عالمگیر بود . همه ای این مجموعه با بیش از صد هزار کتاب توسط سپاه اعراب به حکم خلیفه دوم اسلام حریق و نابود شد ، که تفصیل آن در تواریخ منجمله در کتاب « دوقرن سکوت » نوشته عبدالحسین زرین کوب می توان به خوانش گرفت .

به این ترتیب ، ملاحظه می شود که قدامت علم و دانش و فن در سرزمین های مشرق بوده و اولین دانشگاه در غرب ، اگر ترکیه را غرب حساب کنیم ، دانشگاه « ماگنورا » در سال 849 م در زمان امپراتوری « بارداس و میخائیل سوم » در قسطنطنیه (ا ستانبول ) تاسیس شد . در قرن نهم میلادی دانشگاه « سالرنو » وبعد در سال 1088 م دانشگاه « بولونیا » ( ایتالیا ) و در 1100 م دانشگاه « پاریس » تأسیس گردید . در غرب تأسیس دانشگاه ها بعد از این تاریخ سیر سعودی یافت و با سرعت از لحاظ کمی و کیفی اوج گرفت و فلاسفه ، دانشمندان و اقتصاددانهای بزرگی را در دامان خود پرورش داد که آغازگر یک تمدن مدرن و عالمگیر شد . سران و سلاطین غرب به فلاسفه و دانشمندان شان تمکین کردند و در حمایت آنان در برابر بنیاد گرایی دینی استاد و روی دانشمندان و مخترعین سرمایه گذاری کردند . در خاور میانه هر آنچه از میراث های فرهنگی باقی مانده بود نابود و هر کتابی را که یافتند سوزانیدند . اما در غرب هرآنچه از آن بدست آمد استفاده کردند . بطورمثال  در سده 16میلادی برای امپراتور « ژوستینیان» Corpus Turis Civlisیک کتاب بزرگ وکامل بنام  از ( 483 تا 569 پ م ) جمع آوری شده بود ، دوباره کشف و در دا نشگاه « بلوگنا » ایتالیا در سده 11م مورد استفاده و پژوهش قرار گرفت . در افغانستان سالها قبل تا اکنون هر آنچه از میراث های فرهنگی و کتاب باستانی یافتند به خارجی ها فروختند . یک نمونه آن در زمان حکومت کرزی یک سرگروپ اشرار هزاره بنام کریم خلیلی یک کتاب قدیمی باستانی از زمان کنیشکاه را از بامیان بدست آورده بود به کرزی تحفه داد که کرزی بعد از ملاحظه کتاب به کریم خلیلی گفت که این آثار باستانی افغانستان است ، تحفه داده نمی شود باید به آرشیف ملی یا موزیم تحویل بدهید . نبش 14 قبر باستانی در یکاولنگ و بیرون کردن 14 جسد مومیایی شده از آن توسط کریم خلیلی و انتقال و فروش آن که اسنادو شواهد آن موجود است که در موقع آن به دادگاه بین المللی ارجاع خواهد شد . همچنان گروه متحجر تر از اشرار افغانستان بنام « طالبان » تندیس های باستانی بامیان که از جمله میراث های فرهنگی ثبت شده افغانستان در یونسکو است منفجر کردند . این ها نمونه های از بربریت در کشورهای ما هست . در طول تاریخ چنین خانه تکانی از میراث ها ی باستانی و تمدنی صورت گرفته که یکی از اسباب عقب ماندگی خاورمیانه ای میباشد . این که چرا ما نمی توانیم به تمدن برسیم ، همین فرهنگ متحجر فندامنتالیستی و تیوکراسی برخواسته از این بستر مرگ بار است .

خوب بحث ما روی تمدن و آغاز مدرنیته در اروپا بود . در اروپای قرن 16 م با سرعت آموزشگاه ها تأسیس و شروع به تدریس و پژوهش کردند و در تمام دانشگاه ها روی تمدن یونان باستان و روم تمرکز کردند . میراث های بزرگ تمدنی مصر ، دیوار چین ، تندیس های بامیان در افغانستان وویرانه های شهرها و آبدات تاریخی در ایران ، هند و افغانستان و هزاران مایل جاده های شاهی سنگ فرش شده ازچین تا انتهای ایران ، همه وهمه موضوع پژوهش های دانشگاهی بودند . این دانشگاه ها هرگونه کتاب و نوشته های باستانی را میخریدند و جمع آوری و مورد پژوهش علمی قرار می دادند . تمدن از عصاره خیالبافی ها بوجود نیامده ، بلکه روی عوامل و پدیده های عینی تمرکز گردیده است . بطور مثال دانشمند و فزیک پژوه غربی روی « هرم های مصر » تحقیق کردن که چطور و با چه وسیله و افزار کار ساختمانی توانستند که تنها در هرم « جیزه » که در آن 2300000 بلوک سنگی، که هر پارچه سنگ را به وزن دونیم تن به ارتفا 146متر بلند کردند . از دانشگاه المان و فرانسه باستانشناسان را به مصر فرستادند و در زمینه تحقیق کردند . این برای جهان غرب حیرت آوربود که اهرام مصر منجمله هرم « جیزه » در ( 2561 – 2584 پ م ) ساخته شده . از این معماری عظیم آموختند و برای آموزش بهترین مهند سان در دانشگاه ها از این تجارب استفاده کردند . المان و فرانسه از تجارب و مهارت های معماران یونانی ، مصری استفاده نمودند واز دوران سازندگی و آغاز تمدن نوین به نظریات دانشمندان توجه کردند و دانشگاه ها را متحول و علمی و عملی ساختند و به کیفیت آن کوشیدند . تمدن یونان سرمشق خوبی برای اروپای غربی بود مثلاً  باغهای معلق بابل که در 600 پ م در تمدن بابل و آشور در منطقه « نینوا عراق » و نیایشگاه « آر تمیس » که در 550 پیش از میلاد در لیدیه ( یونان باستان ) در منطقه « ازمیر ترکیه » و تندیس « زئوس » در المپیاد در قرن ششم میلادی در یونان ساخته شده بود  و آرامگاه « هالیکارنوس » که در 351 پیش از میلاد منطقه « بودروم ترکیه » و فانوس اسکندریه که در 280 پیش از میلاد در « اسکندریه یونان » ساخته شده بود که همه ای این آثار درسی بود برای تمدن اروپا . آنان لشکر نفرستادند که آثار باستانی را تخریب کنند ، بلکه استاد دانشگاه ها را فرستادند که راز ساخت را کشف و از تجارب آن استفاده نمایند . همچنان دیوار چین با استحکامات و برج های دیده بانی که از سده پنجم تا هشتم پیش از میلاد ساخته شده بود به طول 21196کیلومتر ارتفاع 25 فوت و عرض آن بین 15 تا 30 فوت ، از شگفتی های معماری باستانی در مشرق است . این معماری الگوی بسیار ارزنده برای مهندسان اروپا محسوب می شد . همچنان ، تندیس های بامیان در افغانستان منجمله دو تندیس بزرگ یکی به ارتفاع 35 متر و دیگری به ارتفاع 53 متر که در سنگ تراشیده شده است ،که نمایندگی از هنر یونانی و بودایی می کند . تندیس 35 متری در 507 میلادی و تندیس 53 متری در 554 میلادی ساخته شده با آن همه راه رو ها و اتاق ها در جوف کوه با بیش از ده هزار سموچ که خانه های سنگی برای راهبان بوده با آن همه تقاشی های رنگی و تصویر های روشن از مردمان و فرهنگ آن زمان ، آیدیای بسیار خوب برای میکلانژ و رافایل و دیگر هنرمندان و مهندسان اروپا بود که هیئت های علمی و دانشگاهی و باستانشناسان بار ها آمدند و آموختند . خلاصه که مدنیت و شهر نشینی در مشرق زمین از سه هزار سال پیش از میلاد و در « جیروف » کرمان ایران از هفت هزار سال پیش از میلاد آغاز یافته . اما این که جنگ ها و لشکرکشی های پیهم منجر به ویرانی و انحطات فکری و تمدنی گردید ، قصه غم انگیز طولانی دارد . ادامه دارد –

___________________

 منابع :

1 -  رنان ، کالین ، تاریخ علم کمبریج ، ترجمه : حسن افشار ، نشر مرکز ، تهران ، چاپ ششم ، 1388خ .

  2 -  فئودور . پ . گوروفگین ، ترجمه : غلام حسین متین ، انتشارات : محور ، تهران ،  1378 . ص 176 .

 3 – دفتر شماره هشتم ، نگارنده .

قسمت هشتم

منابع :    * - دکتر بهاوالدین پازارگاد ، تاریخ فلسفه سیاسی ، جلددوم ، چاپ مسعود ، 1334خ ، تهران ، ص 481

 * - همان ، ص 478 و 482

 * ویل واری یل دورانت ، درس های تاریخ ، ترجمه : احمدبطعایی ، صص 92 و 93 .

* -  دکترمرتضی محیط ، پاسخ وپرسش ، ایران کلتور ایسوسیشن ، مارچ 2020

 Sunday, March 29, 2020