معادن در افغانستان: مس عینک گره کور برای چین و نگاه امیدوارانه دولت های افغانستان به آن
کلکین : افغانستان بر روی ذخایر عظیم معدنی مانند مس، آهن، مرمر، زغال سنگ، لیتیوم، کرومیت، طلا، لاجورد و سنگ های قیمتی قرار دارد و این کشور را به یکی از غنی ترین کشورهای جهان برروی کاغذ تبدیل کرده است. این در حالی است که وجود این ذخایر هیچ زمانی برای مردم افغانستان رفاه و توسعه را به همراه نداشته و حتی موجب ناامنی شده است. از طرف دیگر، قسمت سخت تر، آن است که در طی سال های اخیر هیچگاه پتانسیل استفاده عملیاتی از این منبع وجود نداشته است. درواقع، بخش معدن افغانستان در بیست سال گذشته به دلایلی همچون نبود زیرساخت های مناسب، ناامنی و خطرات امنیتی ناشی از شورش طالبان و وجود فساد گسترده هیچگاه آنطور که باید رشد نکرد. در همین راستا سایت کلکین در مجموعه ای جدید نگاهی به وضعیت معادن افغانستان می پردازد. معدن مس عینک در ولایت لوگر که دومین منبع مس در جهان است در نخستین مورد از این مجموعه در ادامه بررسی خواهد شد.
قطب ثروت معدنی افغانستان بر روی ویرانه های تمدن تاریخی
این مرکز در ولسوالی محمد آغه ولایت لوگر و در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی کابل و در منطقه بایر ولایت لوگر واقع شده است. این معدن دارای دومین ذخایر بزرگ مس در جهان است که به عنوان منبع اصلی درآمد برای افغانستان به نظر می رسد. اما علاوه بر این، عینک مجموعه وسیعی از بیش از بیست مکان ویرانه ازجمله صومعه های بودایی متعدد به جا مانده از قرن پنجم تا ششم میلادی که به عنوان شواهدی از سکونتگاه های قدیمی عصر برنز است، دارد که در زیر آوار معادن مس مدفون شده اند. این منطقه از قدیم مورد توجه مسگری بوده است. حفاری ها، گودال ها و همچنین بقایای کوره های ذوب در عینک و دربند و جوخار در نزدیکی آن کشف شده است. در سال ۱۹۷۴ زمین شناسان روسی منطقه کابل را کاوش و نقشه برداری کردند و مس عینک، دربند و جوخار را دوباره کشف کردند. از سال ۱۹۷۴ تا ۱۹۷۶ و دوباره از سال ۱۹۷۸ تا ۱۹۸۹ زمین شناسان شوروی اکتشافات دقیقی را در عینک انجام دادند اما این کار در سال ۱۹۸۹ با عقب نشینی مستشاران روسی متوقف شد و با شروع جنگ های داخلی کار بیشتر دچار وقفه شد.
مس عینک که در محل تلاقی فرهنگ های هلنیستی و هندی قرار دارد که گمان می رود بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ سال قدمت داشته باشد، زمانی شهر وسیعی بود که حول استخراج و تجارت مس سازماندهی شده بود. باستان شناسان صومعه ها، قلعه ها، ساختمان های اداری و خانه های بودایی را کشف کرده اند در حالی که صدها مجسمه، نقاشی دیواری، سرامیک، سکه و نسخه خطی نیز کشف شده است. باستین واروتسکیوس، باستان شناس فرانسوی شرکت آیکونم که در تلاش برای دیجیتالی کردن شهر و میراث آن است، معتقد است که علی رغم غارت این شهر در آغاز قرن، مس عینک یکی از «زیباترین مکان های باستان شناسی» در جهان است. اما نیاز طالبان برای یافتن جریان های درآمدی جدید پس از توقف کمک های بین المللی، استخراج این پروژه را در اولویت قرار داده است و می تواند کارهای باستان شناسی بیشتر را پایان دهد. اشیا کشف شده در این منطقه عمدتاً مربوط به قرن دوم تا نهم پس از میلاد هستند. سفال هایی نیز وجود دارند که قدمت آنها به عصر برنز-بسیار قبل از تولد بودیسم می رسد.مس عینک که قرن ها قبل از کشف مجدد توسط یک زمین شناس فرانسوی در اوایل دهه ۱۹۶۰ فراموش شده بود، از نظر اندازه و اهمیت با پمپئی و ماچوپیچو قابل قیاس است. ویرانه هایی که ۱۰۰۰ هکتار وسعت دارند، برروی قله ای عظیم قرار گرفته اند که کناره های قهوه ای آن حضور مس را نشان می دهد(france24,2022).
در مس عینک، یک شهر بودایی ۲۰۰۰ ساله در کنار یک موتور اقتصادی بالقوه قرار دارد. اما تاریخ پرفراز و نشیب معاصر افغانستان مانع از کاوش باستان شناسی و توسعه معادن شده است. این مکان که در دهه ۱۹۶۰ توسط زمین شناسان فرانسوی کشف شد، تصور می شد که از سده های اولیه پس از میلاد، ایستگاه مهمی در امتداد جاده ابریشم بوده است. پس از تهاجم شوروی در اواخر دهه ۱۹۷۰، روس ها تونل هایی را برای بررسی ذخایر مس حفر کردند. حفره های حفر شده هنوز قابل مشاهده هستند. اینها بعدا به عنوان مخفیگاه القاعده مورد استفاده قرار گرفتند و حداقل یکی از آنها در سال ۲۰۰۱ توسط ایالات متحده بمباران شد. غارتگران سپس بسیاری از آثار باستانی را از این مکان غارت کردند. با این حال باستان شناسانی که در سال ۲۰۰۴ آمدند، یک حفاری جزئی انجام دادند و بقایای یک مجموعه وسیع، شامل چهار صومعه، کارگاه های مس و یک ارگ را کشف کردند. در نتیجه، مشخص شد که این منطقه یک سکونتگاه اصلی بودایی ها، چهارراهی برای بازرگانانی که از غرب می آمدند و زائران از راه دور بوده است. در این میان وزرات فرهنگ موظف شده است تا طرحی را برای انتقال آثار به احتمال زیاد به موزه کابل ارائه کند.
اما در سال ۲۰۰۸ شرکت بزرگ معدنی متالوژیکال گروپ یک کنسریوم دولتی قراردادی ۳ میلیارد دلاری برای استخراج سنگ معدن طی ۳۰ سال امضا کرد که با گذشت پانزده سال این معدن هنوز کار خود را آغاز نکرده است.در این میان، بیم آن می رود که مکانی که زمانی که یکی از مرفه ترین قطب های تجاری در جاده ابریشم محسوب می شد، بدون نظارت درحال ناپدید شدن است. کار باستان شناسی این منطقه در اوایل دهه ۲۰۱۰ یکی از بزرگترین پروژه های باستان شناسی در جهان بود. شرکت چینی در ابتدا شروع عملیات را به مدت سه سال به حالت تعلیق درآورد تا به باستان شناسان اجازه دهد برروی منطقه ای که مستقیماً توسط معدن تهدید می شود، تمرکز کنند. اما این دوره سه ساله به طور ناخواسته طولانی شد. زیرا وضعیت امنیتی مانع از ایجاد زیرساخت های برنامه ریزی شده توسط چینی ها شد. در نتیجه هزاران شی کشف شد(france24,2022).
اما همانطور که آمد در ماه می سال ۲۰۰۸ شرکت ساختمانی متالورژیکال، کنسرسیومی متشکل از دو شرکت چینی قرارداد معدن غول پیکر عینک در ولایت لوگر را برنده شد. براساس این قرارد داد که در کنفرانس توکیو در سال ۲۰۱۲ هم اعلام شد، انتظار می رفت درآمد حاصل از استخراج مس این معدن به عنوان منابع درآمد کلیدی برای سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۴ ذکر شد. اما از همان ابتدای این قرارداد موانع و نگرانی های بسیاری برای بهره برداری وجود داشت که می توان به ارزان فروشی سپرده ها، شفافیت ناکافی قرارداد و عدم امنیت اشاره کرد. از طرف دیگر، کارشناسان داخلی در بخش معدن و سیاستمداران نگران کمبود ظرفیت و سرمایه محلی از سمت طرف افغانی بودند. که این ضعف، احتمال فروش سپرده های افغانستان را به قیمت بسیار کم را افزایش داده بود. به طوری که یکی از اعضای کمیته منابع معدنی و طبیعی مجلس نمایندگان افغانستان در سال ۲۰۱۲ به شبکه تحلیلگران افغانستان گفته بود که حق امتیاز دولت افغانستان که تا آن زمان هنوز علنی نشده بود بین ۳ تا ۹٫۵ درصد اعلام شد در حالی که به گفته او این قرارداد باید تغییر می کرد و بین ۴۹ تا ۵۱ درصد سهم بین دولت افغانستان و شرکت چینی می شد. اما شرایط اقتصادی افغانستان اجازه عملیاتی شدن چنین پیشنهادی را نمی داد. پروژه مس عینک برای افغانستان اولین قراردادی بود که با کارآفرینان بزرگ خارجی منعقد شده بود(Yeping,2015). این پروژه بزرگ برای افغانستان در زمینه اشتغال، آموزش، عواید و توسعه زیربنا می توانست مهم باشد. اما دلایلی همچون وضعیت بد امنیتی در افغانستان ادامه کار این معدن را با مشکل بزرگی مواجه کرد.
ناامنی و مس
اما نکته قابل توجه در پروژه مس عینک این مسئله است که پس از گذشت پانزده سال هنوز این معدن کار خود را آغاز نکرده که دلایل مختلفی ازجمله مهم ترین آنها ناامنی، منجر به درازا کشیده شدن عملیات بهره برداری از این معدن شده است. درواقع، بعداز امضای این پروژه، وضعیت امنیتی لوگر بسیار بدتر شد. چنانچه که ای ولایت جزو هشت ولایت ناامن و پل علم لوگر در میان ده منطقه خشن در سراسر کشور قرار گرفت. هرچند لوگر قبلا هم شاهد حضور گروه های شورشی بود اما وضعیت امنیتی پس از این قرارداد رو به وخامت رفت.چراکه لوگر علاوه بر اینکه خود ناامن بود، به دلیل اینکه دروازه استراتژیک برای حملات به کابل نیز بود، ناامنی های بیشتری را تجربه کرد. در همین رابطه، در نیمه اول سال ۲۰۱۲ حملات طالبان به طور منظم به پایگاه های آیساف، مین گذاری و سازماندهی کمین در امتداد جاده اصلی کابل-لوگر-پکتیا ادامه داشت.
این ناامنی به گونه ای بود که در اطراف معدن و در امتداد مسیرهای برنامه ریزی شده برای راه آهنی که قرار است سنگ معدن را به خارج از کشور منتقل کند، مین های زمینی و افزایش فعالیت شورشیان وجود داشت. به طوری که در سال ۲۰۱۵ نیز ولایت لوگر جز هشت ولایت ناامن کشور و حدود ۸۹ درصد این ولایت تحت کنترل طالبان بود. در همین رابطه طالبان برای اولین بار در سال ۲۰۰۸ به کمپ مهندسان چینی حمله کرده بودند.بعدتر در سال ۲۰۱۲ تیمی از مین بازها در این منطقه مورد حمله قرار گرفتند. برهمین اساس مهندسان و تکنسین های چینی پس از حملات مکرر راکتی و کمین طالبان که منجر به کشته شدن ۱۵ پلیس موقت افغان شد، به طور موقت کمپ کانتینری تحت حفاظت پلیس را ترک کردند
اما تسلط بر مس عینک توسط چینی به نوعی تکرار تاریخ است. زیرا شوروی در زمان اشغال افغانستان در دهه ۱۹۸۰ در تلاش بودند تا ذخایر مس عینک را که ابتدا در سال های ۱۹۷۴-۱۹۷۶ و بعد در سال ۱۹۷۸-۱۹۷۹ کشف کرده بودند را توسعه دهند. اما به دلیل فعالیت شدید مجاهدین نتوانستند این کار را کنند. ولسوالی/شهرستان چهارآسیاب در بین راه معدن و پایتخت کابل در آن زمان مقر حزب اسلامی حکمتیار، قوی ترین سازمان مجاهدین در آن زمان بود
بنابراین، با بدتر شدن وضعیت امنیتی در تابستان ۲۰۱۳ پکن را واداشت مستقیماً با رئیس جمهور کرزی صحبت کرد و از او خواست که تدابیر امنیتی را در عینک تقویت کند که پس از آن دولت تعداد پلیس در این منطقه را افزایش داد. ولی طبق گزارش ها کنسرسیوم چینی سرویس امنیتی خاص خود را نیز داشت. اما وضعیت امنیتی از سمت گروه های شورشی مانند طالبان در این ولایت بدتر شد. در این میان، یکی از دلایلی که طالبان با فعالیت چینی ها در این معدن مخالفت داشتند این مسئله بود که به گفته سخنگوی طالبان در آن زمان این امتیازات به چین توسط «یک دولتی که آنها غیرقانونی می دانستند، داده شده بود. از طرف دیگر، از آنجا که دولت فاسد است، درآمد حاصل از آن هیچگاه به نفع ملت نبوده است». در عوض به نظر طالبان کنسرسیوم چینی باید برای دریافت مجوز و حفاظت منطقه باید با طالبان مذاکره می کردند. علاوه بر مسئله امنیتی، بهره برداری از مس عینک به دلیل نیاز به حفاظت از یک صومعه بودایی که ۱۵۰۰ سال قدمت دارد و از نظر اهمیت با بامیان قابل قیاس است، با مشکل مواجه شد(Ruttig,20150).
اما چرا مس عینک مهم است؟
در بیست سال گذشته افغانستان به شدت به کمک های خارجی وابسته بود و بخش زیادی از بودجه آن از سمت کمک های بین المللی تمویل می شد. این در حالی است که عواید این معدن می توانست بخش زیادی از منابع عایداتی افغانستان را پوشش و به اقتصاد این کشور رونق دهد. به طوری که هنگامی که اشرف غنی رئیس جمهور پیشین افغانستان در ماه مارس ۲۰۱۵ از این منطقه بازدید می کرد، آن را یک منبع مهم اقتصادی برای کشور خواند. همچنین او مشکل تاخیر در کار عینک را متوجه افغانستان کرد. به طوری که گفته بود چین که برنده این قرارداد شده است، نگران امنیت معدن است و برای اینکه استخراج معدن در سریع ترین زمان ممکن آغاز شود، لازم است نیروهای امنیتی افغانستان حفاظت از این معدن کلیدی را تضمین کنند. معدن مس عینک و معدن آهن حاجیگگ یکی از دو پروژه بزرگ معدنی بودند که قرار بود عواید داخلی افغانستان را از منابع عظیم معدنی افغانستان ایجاد کند. این منابع توسط سازمان زمین شناسی دولت آمریکا در سال ۲۰۱۰ حدود ۹۰۸ میلیارد دلار آمریکایی برآورد شده بود. به گفته وزارت معادن افغانستان از عینک ۶ تا ۱۳ میلیون تن مس قابل استخراج تخمین زده شده بود که آن با ارزش تخمینی تا ۴۳ میلیارد دلار آمریکا زمانی که معدن به بالاترین بازده برسد، سالانه حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون دلار درآمد دارد.
همچنین،کنسرسیوم چینی با سه پرداخت اولیه به مبلغ ۸۰۸ میلیون دلار آمریکایی به دولت افغانستان موافقت کرده بود. ۶۱٫۶ میلیون در زمانی که مطالعه امکان سنجی تصویب شد و ۵۶۵٫۶ میلیون در هنگام شروع تولید تجاری مس و وعده ۲٫۹ میلیارد دلار سرمایه گذاری ازجمله وجوهی باری خط ریلی که قرار است عینک را از طریق گذرگاه خیبر به آنچه جاده ابریشم جدی از جاده ها، راه آهن و خطوط لوله می نامند متصل کند، داده است. از طرف دیگر، بانک جهانی تخمین زده بود که این معدن می تواند سالانه ۲۵۰ میلیون دلار درآمد داشته باشد و بیش از ۷۰۰۰۰ شغل در زمینه خدمات و ۵۰۰۰ شغل مستقیم در خود معدن ایجاد کند. افغانستان به عواید این معدن نیاز بسیار دارد.
با این حال، بحث و جدل پیرامون مس عینک سالهاست که وجود دارد.کنسرسیوم چینی در سال ۲۰۱۳ درخواست مذاکره مجدد در مورد این قرارداد را داده بود و نه تنها به وضعیت امنیتی و نیاز به حفاظت از یافته های باستان شناسی، بلکه به فقدان فسفات محلی که برای فرآیند ذوب سنگ معدن مورد نیاز است، اشاره کرد. مذاکرات مجدد در جریان سفر غنی در اکتبر ۲۰۱۴ به چین دوباره انجام شده که به هیچ توافقی نرسیده بود. رویترز در سال ۲۰۱۵ یک بن بست در مذاکرات را گزارش داد(Ruttig,2015).
معدن مس عینک روزنه امید طالبان برای فرار از بحران اقتصادی
اکنون پس از سقوط نظام جمهوریت مذاکرات برروی از سرگیری معدن مس عینک بین چین و امارت اسلامی طالبان جریان دارد. یکی از کارمندان، شرکت مسئول پروژه مس عینک به گلوبال تامیز گفته بود که مذاکرات با مقامات مربوط به افغانستان در مورد این پروژه در جریان است. این کارمند همچنین بیان کرد که «ما حدود ۱۲ کارمند چینی داریم که به افغانستان بازگشته اند تا ضمن حفظ کمپ در معدن، گفتگوی عادی با دولت محلی را ادامه دهند». چین و افغانستان در جلسات مختلف خود از راه اندازی مجدد این پروژه یاد کرده اند. به طوری که در ماه آگوست وزارت معادن و پترولیم افغانستان در وب سایت این وزارت خانه آورده بود که در دیدار وانگ یو، سفیر چین در افغانستان و شیخ شهاب الدین دلاور، وزیر معادن و پترولیم افغانستان در مورد از سرگیری پروژه استخراج معادن صحبت شده بود. همچنین وزیر معادن و پترولیم افغانستان در مصاحبه ای با شبکه تلویزیون جهانی چین گفت که دولت موقت افغانستان در تلاش است تا دو پروژه ازجمله معدن مس عینک را با چین از سر بگیرد.مس عینک یکی از برجسته ترین پروژه های سرمایه گذاری چین در افغانستان است. رسانه ها گزارش دادند که این معدن که دومین معدن بزرگ جهان است، دارای ذخایر تخمینی ۵٫۵ میلیون تنی سنگ مس با کیفیت بالا است. اما این پروژه همانطور که آمد به دلیل بی ثباتی منطقه ای و مسائل دیگر متوقف شد(Yeping,2022).
بنابراین، حاکمان طالبان افغانستان امید خود را به پکن بسته اند تا این منبع ثروتمند را به درآمدی تبدیل کنند تا کشوری را که از کمبود نقدینگی در میان تحریم های بین المللی فلج کننده قرار دهد، نجات دهد. از طرف دیگر، طالبان اکنون قصد دارند آثار معدن مس عینک را حفظ کنند. مقامات متعدد در افغانستان ثروت معدنی کشور را که ارزش آن به اندازه یک تریلیون دلار تخمین زده می شود، کلید رسیدن به آینده ای مرفه دانسته اند اما هیچکدام نتوانستند در میان جنگ و خشونت مستمر آن را توسعه دهند. از طرف دیگر، این پروژه برای چین این دستاورد را به همراه خواهد داشت که پکن را به اولین قدرت بزرگی تبدیل می کند که پروژه ای در مقیاس بزرگ را در افغانستانِ تحت کنترل طالبان انجام می دهد که این امر به طور بالقوه نقشه ژئوپلتیک آسیا را دوباره ترسیم می کند. مطالعات نشان می دهد که این سایت ۱۲ میلیون تن ماده معدنی را در خود جای داده است. اما این پروژه قبل از اینکه با خروج کارکنان چینی در سال ۲۰۱۴ به دلیل ادامه خشونت متوقف شود، به دلیل مشکلات لجستیکی و قراردادی دچار مشکل شد و هرگز از برخی از محورهای آزمایشی اولیه عبور نکرد. از طرف دیگر اکنون یک فرصت مناسب برای چین ایجاد شده است. چرا که از یک سو رقبای بین المللی اندکی وجود دارد و از سوی دیگر تمایل شدیدی از سوی دولت برای همکاری با چین وجود دارد. دستیابی به مواد معدنی کمیاب برای پکن برای حفظ جایگاه خود به عنوان یک نیروگاه تولید جهانی کلیدی است. چین در حالی که دولت طالبان را به رسمیت نمی شناسد با درخواست برای آزادسازی دارایی های افغانستان از جامعه بین المللی متمایز شده و ماموریت دیپلماتیک خود را در کابل ادامه داده است. به گفته مقامات دولتی و شرکت، برای افغانستان قرارداد مس عینک می تواند سالانه ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیون دلار به عواید دولتی واردکند که ۱۷ درصد افزایش می یابد و همچنین ۸۰۰ میلیون دلار هزیه در طول مدت قرارداد. این مبلغ قابل توجهی است. زیرا کشور با فقر گسترده دست و پنجه نرم می کند. با این حال در حالی که وزارتخانه طالبان در مورد رسیدن به توافق خوشبین هستند اما مقامات چینی در مورد این معدن متحاط و عملگرا هستند. آنها درباره امکان پذیری سایر تعهدات قراردادی، ازجمله ساخت راه آهن به مرکز تورخم در پاکستان، امکانات رفاهی-اجتماعی مانند بیمارستان و مدارس ابراز نگرانی کردند. موضوع دیگر نحوه پرداخت غرامت به ساکنان سه روستای نزدیک به مس عینک است که یک دهه پیش پاکسازی شده اند(Kullab,2022).
درنهایت باید گفت که هرچند افغانستان برروی منابع عظیم معدنی مس، آهن، بوکسیت، لیتیوم و خاک های کمیاب قرار دارد که ارزش آنها بیش از یک تریلیون دلار تخمین زده می شود. اما همچنان کشوری فقیر و توسعه نیافته است. این منابع هیچگاه به نفع ملت و ایجاد رفاه نبوده و دولت ها نیز نتوانسته اند از آنها در راستای تامین منافع ملی استفاده کنند. وجود ناامنی شدید در دو دهه گذشته علی رغم تمایل کشورهای خارجی از جمله چین برای حضور در منابع و معادن افغانستان مانند مس عینک، مسیر بهره برداری از منابع هیچگاه از کاغذ فراتر نرفت و امید ملت برای آبادانی و رفاه از بین رفت. با این حال هم دولت قبلی و هم اداره جدید امارت اسلامی امیدوارند که این معادن حلال مشکلات و بحران های فزاینده اقتصادی آنها باشد. به طوری که طالبان امیدوارند سالانه بیش از ۳۰۰ میلیون دلار از مس عینک-حدود ۶۰ درصد کل بودجه دولتی سال ۲۰۲۲- به دست آورند و اکنون می خواهند این روند را تسریع کنند. تمایل طالبان به حدی است که زمانی که آخرین بار در ماه مارس ۲۰۰۱ قدرت را به دست گرفتند با منفجر کردن بوداهای بامیان جهان را شوکه کردند اما امروز آنها می گویند که مصمم به حفظ یافته های مس عینک هستند. به گونه ای که به گفته سخنگوی وزارت معادن و پترولیم، وظیفه وزارت اطلاعات و فرهنگ محافظت از آنها است-اما واقعیت آن است که بسیاری از بقایای این منطقه یا بیش از حد سنگین و یا شکننده هستند که قابل جا به جایی نیستند و امکان ناپدید شدن آنها بسیار است. در این میان، چینی ها به جای استخراج مواد زیرزمینی از معادن روباز حمایت می کنند که اگر این کار پیش روی داشته باشد کوه مس باز و بقایای گذشته دفن خواهد شد- با این حال اکنون بهره برداری از معدن مس همانطور که آمد هم برای چین و هم برای افغانستان که اگر درست استفاده شود، فرصت خوبی خواهد بود تا دو طرف به سود مناسبی دست پیدا کنند.
منابع
Kullab,Samya(2022), “China Eyes Investment in Afghanistan’s Mes Aynak Mines”, https://thediplomat.com/2022/03/china-eyes-investment-in-afghanistans-mes-aynak-mines/
France24(2022), “threatened by Chinese copper mine”, https://www.france24.com/en/live-news/20220622-ancient-afghan-buddhist-city-threatened-by-chinese-copper-mine
Yeping,Yin(2022), “Talks underway on resumption of Afghanistan’s Aynak Copper Mine”, https://www.globaltimes.cn/page/202208/1274046.shtml
Ruttig,Thomas(2015), “Copper and Peace: Afghanistan’s China dilemma”, https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/regional-relations/copper-and-peace-afghanistans-china-dilemma/
بالا
بازگشت