تقلب انتخاباتی، اعتراض به قدرت ارتش: پاکستان رودروی چالش ها
پس از هفته ها تاخیر، انتخابات پارلمانی پاکستان در ۸ فوریه برگزار شد. برخلاف همه انتظارات، حزب عمران خان، نخست وزیر پیشین که زندانی است، در صدر قرار گرفت و این امر نماد بحران سیاسی، اقتصادی و نهادها در کشوری در آستانه ورشکستگی است. دولت ائتلافی جدید به رهبری شهباز شریف، با چالش عظیمی روبروست.
ژان لوک راسین > 6 آوريل 2024
نتایج انتخابات ۸ فوریه ۲۰۲۴ همه را غافلگیر کرد و در درجه اول نواز شریف ، مرد قوی کنونی که به تازگی پست نخست وزیری را به برادرش شهباز واگذار نموده بود. در واقع حزب عمران خان، نخست وزیر سابق ، در انتخابات پیروز شد. با این حال، قبل از انتخابات، نیروهای سیاسی و نظامی هر کاری برای انزوای وی انجام داده بودند.
عمران خان با رسیدن به راس قدرت در سال ۲۰۱۸، با بنیانگذاری حزب تحریک انصاف پاکستان (PTI -Pakistan Tehrik Al-Insaf )، می خواست نماد مبارزه با فساد و مخالفت با خاندان های در قدرتی باشد که کشور را تا آنزمان رهبری می کردند: شریفها در راس حزب مسلم لیگ پاکستان (PML-N) و همچنین بوتوها در راس حزب مردم پاکستان (PPP). بخشی از طبقه متوسط از این کاپیتان سابق تیم کریکت ، قهرمان جام جهانی ۱۹۹۲، حمایت کردند.
در کشوری که هیچ دولتی تا به حال به پایان دوره پنج ساله خود نرسیده است، و می توان آنرا با احتیاط یک «رژیم ترکیبی» ارزیابی کرد که در آن هسته قدرت مدار - ارتش – دارای وزن سنگینی است، به قدرت رسیدن عمران خان در آغاز نشانی از انتخاب نظامیان داشت. اما در ۹ آوریل ۲۰۲۲، وی با رای عدم اعتماد پارلمانی سرنگون شد، که چند روز قبل از آن تلاش کرده بود آن را منحل کند و دیوان عالی کشور جلوی آنرا گرفت.
روابط وی با ارتش پیش از این تیره شده بود، زیرا او می خواست برای ریاست سرویس های اطلاعاتی انتخاب خود را تحمیل کند. علاوه بر این، لفاظی های شدیدا ضد آمریکایی او به نام دفاع از اسلام، و همچنین انتقاد از ایالات متحده در مورد افغانستان و پاکستان و تحمیل سیاست خارجی اش به دیگر کشورها ، به مذاق نظامیان خوش نمی آمد. عمران خان به ویژه در روز تهاجم به اوکراین با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه ملاقات کرد و دومین اجلاس سران برای دموکراسی که توسط جو بایدن در مارس ۲۰۲۳ سازماندهی شده بود را تحریم نمود. مسائل دیگری تنش با نظامیان را تشدید کرد : پیشرفت کریدور اقتصادی چین و پاکستان و تأخیر در این برنامه بزرگ، ابهاماتی در رابطه با طالبان پاکستان که او به دنبال مذاکره با آنها بود و به طور کلی، نحوه عملکرد اغلب غیرقابل پیش بینی وی.
دو روز پس از سقوط او، مجلس شهباز شریف را به جای وی انتخاب کرد که یک دولت ائتلافی از حزب های مسلم لیگ پاکستان (PML-N) ، حزب مردم پاکستان (PPP) و اسلام گرایان جامعه علم الاسلام تشکیل داد. در نوامبر، نخست وزیر جدید اعلام کرد که با پایان یافتن دوره مجلس در اوت ۲۰۲۳، او قدرت را به یک دولت انتقالی تحویل خواهد داد که مسئول سازماندهی انتخابات ظرف سه ماه است. با این حال، برگزاری انتخابات در سراسر کشور قبل از فوریه سال ۲۰۲۴ برگزار نشد(۱).
در این میان، تلاش برای به حاشیه راندن عمران خان و حزبش ابعاد بی سابقه ای گرفت. نخست وزیر سابق که در ۹ مه ۲۰۲۲ به اتهام فساد دستگیر شده بود، به زودی به دستور دادگاه عالی به قید وثیقه آزاد شد، دستگیری او باعث شورش در بسیاری از شهرها شد و برای اولین بار، تظاهرکنندگان به ساختمان های نظامی حمله کردند که یک رسوایی بزرگ برای این کشور است. خان تاکید می کرد که رئیس ستاد در برکناری او که خواست دولت آمریکاست، دست دارد. او چند ماه بعد حرف خود را پس گرفت.
کیفرخواست ها و محکومیت ها افزایش یافت. در اوت ۲۰۲۲، عمران خان با تصمیم کمیسیون انتخابات به اتهام فساد مالی به پنج سال عدم صلاحیت محکوم شد. در اوت ۲۰۲۳، او به دلیل فروش هدایای دریافتی توسط دولت به سه سال زندان محکوم شد، حکمی که در ۳۱ ژانویه ۲۰۲۴ به چهارده سال افزایش یافت. سپس در فردای این حکم ، ده سال حبس دیگر به جرم افشای اطلاعات دیپلوماتیک به آن اضافه شد. سرانجام، در ۳ فوریه ۲۰۲۴، عمران خان به دلیل «ازدواج غیر اسلامی» به همراه همسرش بوچرا بی بی به هفت سال زندان دیگر محکوم شد. زیرا کمتر از چهل روز پس از طلاق بی بی از شوهر قبلی، قرارداد ازدواج جدید منعقد شده بود.
علاوه بر این موارد، بسیاری از رهبران حزب تحریک انصاف پاکستان (PTI) در پی شورش های ماه مه ۲۰۲۲ زندانی شدند. در ۲۲ دسامبر ۲۰۲۳، کمیسیون انتخابات تصمیم گرفت این حزب را از نماد خود - چوب کریکت – به این بهانه محروم کند که انتخابات داخلی مقرر در آیین نامه داخلی آن برگزار نشده است. تحریمی مهم در کشوری که بی سوادان که تقریباً ۴۲ درصد از جمعیت را تشکیل می دهند، بر اساس نمادهای نمایش داده شده در برگه های انتخاباتی رأی می دهند.
در این شرایط نامزدهای حزبی که رهبران آن زندانی بودند، مجبور شدند در انتخابات ۸ فوریه به صورت فردی و به عنوان «مستقل» شرکت کنند.
رای گیری در فضایی مسموم، با قطع ارتباط تلفن های همراه، تعلیق شبکه اینترنت و اقدامات مشکوک برخی روسای شعب اخذ رای برگزار شد. روز بعد، سرمقاله‌ها «تقلب های آشکار یا پنهان» انجام گرفته توسط کمیسیون انتخاباتی «که به مأموریت خود خیانت کرد» را ، محکوم کردند(۲) و فراتر از کمیسیون، دولت موقت و کل دستگاه دولتی را «مسئول این شرمساری» اعلام نمودند(۳). نتایج که همچنان اعلام نمی شد، سوظن تقلب را تشدید کرد. بویژه از آنرو که نتایج اولیه( که متعاقباً تائید شد) موجب شگفتی شده بود و «مستقل‌ها»ی مورد حمایت حزب عمران خان با ۹۲ نماینده در صدر قرار گرفتند(۴) و حزب مسلم لیگ پاکستان (PML-N) با ۷۵ نماینده جایگاه دوم را به دست آورد.
این مجلس دارای ۲۶۶ کرسی برای نمایندگان منتخب، ۶۰ کرسی برای زنان و ۱۰ کرسی برای اقلیت های مذهبی است. این کرسی ها در اصل توسط کمیسیون انتخابات بین احزاب و بر اساس نتایج آنها توزیع می شود. اما «مستقل»ها در این میان حذف شدند.
با استفاده از این مکر و پس از مذاکرات متعدد، حزب مسلم لیگ پاکستان (PML-N) به رهبری شریف ائتلافی متشکل از پنج حزب تشکیل داد که چهار حزب خرد دیگر به آن افزوده شدند. وزن قاطع در ائتلاف را حزب مردم پاکستان (PPP) و همچنین جنبش متحد قومی (MQM)، قدرتمند در کراچی، دارند(۵). جدایی از یک جریان و پیوستن به حزبی دیگر نادر است. مهمتر از همه، قصب کرسی های تحریک انصاف پاکستان (PTI) به نفع ائتلاف به قدرت رسیده تمام شد. در مجموع در ۷ مارس، این ائتلاف ۲۳۰ نماینده منتخب را گرد هم آورد ( ۱۲۲ نماینده LMP-N، ۷۷ نماینده PPP، ۲۲ نماینده MQM-P، ۱۳ نماینده «احزاب دیگر»). اپوزیسیون، به نوبه خود، تنها ۱۰۶ نماینده دارد (۹۱ نماینده SIC یعنی همان PTI، ۱۱ نماینده جامعه علما الاسلام، ۲ نماینده «احزاب دیگر» و ۱ نماینده مستقل)(۶).
با وجود سنگینی وزن ائتلاف در مجلس، بسیاری از ناظران پاکستانی نگرانند که شکنندگی توازن قوا منجر به فلج شدن آن شود. نمایندگان تحریک انصاف پاکستان (PTI) قصد دارند به طور مستمر علیه مجلسی عمل کنند که از «سرقت کرسی» های آنها بوجود آمده است(۷). قطبی شدن زندگی سیاسی میتواند منجر به آشوب کشیده شدن جلسات مجلس جدید شود. از همان جلسه اول این امر ظاهر شد. و درخواست‌های گفتگو از سوی تعدادی از چهره‌های اکثریت فعلاً بی‌اثر باقی مانده است.
شکنندگی دیگر دولت شهباز شریف در وابستگی آن به حزب مردم پاکستان (PPP) است که بدون حضور در دولت از آن حمایت می کند. این حزب توانست با موفقیت برای سمت ریاست جمهوری آصف علی زرداری ، معاون حزب ، مذاکره کند و او در ۹ مارس به این سمت انتخاب شد. هرچند ریاست جمهور در پاکستان، مقامی افتخاری است ، اما می تواند زندگی صاحبان قدرت را پیچیده کند.
بار دیگر خاندان ها به قدرت باز گشته اند. به خصوص که حزب مسلم لیگ پاکستان (PML-N) در انتخابات استانی پنجاب برنده شد و مریم نواز، دختر نواز شریف و خواهرزاده نخست وزیر اداره این استان را برعهده گرفت که با جمعیت ۱۲۷ میلیون نفری ، بیش از نیمی از اهالی پاکستان، وزنی تعیین کننده دارد. حزب مردم پاکستان (PPP) بنوبه خود با اکثریت مطلق در استان سند و با حمایت مسلم لیگ پاکستان (PML-N) در بلوچستان به پیروزی رسید. حزب تحریک انصاف پاکستان (PTI) با کسب ۹۰ از ۱۱۵ کرسی در استان بسیار حساس خیبر پختونخوا، همسایه افغانستان، با فاصله زیادی پیروز شد.
در نهایت، این انتخابات حتی براساس نتایج رسمی آن یک هشدار قوی به ارتش و «رژیم ترکیبی» ای است که از سال ۲۰۰۸ قدرت را در دست دارد. انتخاباتی که ۴۷.۸٪ از ۱۲۸.۵ میلیون رای دهنده ثبت نام شده (در مقایسه با ۵۱.۷٪ در سال ۲۰۱۸) در آن شرکت کردند که نسبت قابل توجهی از آنها رای دهندگان جوان (۴۰٪ زیر ۳۵ سال) و کسانی بودندکه برای اولین بار (۲۲ میلیون نفر) رای می دادند. بدین ترتیب نظام نه تنها در مسائل دفاعی، سیاست خارجی و سیاست ضد تروریسم، بلکه در زمینه اقتصادی نیز تحت کنترل «هسته قدرت مدار» قرار می گیرد. رئیس ارتش با ایجاد شورای تسهیل سرمایه گذاری ویژه (SIFC) در ژوئن ۲۰۲۳، عملا در قلب سیاست های اقتصادی کشور قرار دارد(۸).
شکی نیست که خاندان شریف همه اهرم های قدرت را به دست گرفته اند، ، زیرا ارتش می‌خواست نخست‌وزیر سابق را که مزاحمت ایجاد کرده بود، حذف کند. با این حال، عمران خان هم در پاکستان و هم در خارج از کشور، عملا برنده انتخابات، حتی بدون داشتن اکثریت، تلقی می شود. واشنگتن پست اطمینان می دهد: « شوک نتایج انتخابات پاکستان نشان می دهد که رژیم های استبدادی همیشه پیروز نمی شوند» (۹). با این حال، لیبرال‌های پاکستانی اشاره می‌کنند که خان، هر چقدر هم که محبوب باشد، تجسم یک آرمان نیست. کارنامه او بیش از حد قابل انتقاد است. او با اعلام اینکه می‌خواهد از پاکستان یک «مدینه جدید» بسازد و با ترویج یک برنامه درسی جدید مبتنی بر منابع مذهبی ، از دین استفاده ابزاری کرد. او همچنین قانون جرایم سایبری را تشدید نمود که بسیاری از روزنامه‌نگاران و سازمان‌های غیردولتی پاکستان و همچنین سازمان عفو بین‌الملل آن را سرکوب آزادی ارزیابی کردند. از همه مهمتر، سخنان برابری طلبانه وی هرگز ترجمه ای در سیاست اقتصادی نیافت و او به تنش در زندگی سیاسی دامن زد(۱۰). .
دولت شهباز شریف علاوه بر حفظ ائتلاف خود در درازمدت، با چالش های عظیمی روبرو است که خود او در سخنرانی تحلیفش به آن اشاره کرد. در میان آنها، مسئله وضعیت مالی کشور فوری ترین است. توافق فعلی با صندوق بین المللی پول (IMF) در ماه آوریل به پایان می رسد. برای دستیابی به حداقل ۶ میلیارد دلار باید مجددا مذاکره کرد. اما فراتر از مسئله تامین مالی و خصوصی‌سازی‌های اعلام‌شده - از جمله خطوط هوایی پاکستان - چگونه می‌توان اصلاحات ساختاری را در کشوری پیش برد که یکی از ابزار های کلیدی توزیع بهتر مالیات، مبارزه با فرار مالیاتی و عدم پرداخت بخش‌هایی مانند صاحبان زمین یا املاک است که یک پایگاه انتخاباتی تأثیرگذار دارند ؟ چگونه می‌توان طبقات زحمتکش را از بار تورم و هزینه زندگی در کشوری چنین نابرابر خلاص کرد، که رتبه ۱۶۴ جهان را از نظر شاخص توسعه انسانی دارد ؟
در خارج از حوزه اقتصادی نیز موضوع تروریسمی در حال افزایش ، مطرح است. برنامه اقدام ملی ضد تروریسم که در سال ۲۰۱۴ در زمان نواز شریف آغاز شد، اثرات مورد انتظار را نداشت. و ظهور مجدد طالبان پس از بازگشت آنها به قدرت در افغانستان در سال ۲۰۲۱ تشدید شد(۱۱). افزایش حملات علیه غیرنظامیان، پلیس و سربازان، به ویژه در ولایات غربی هم مرز با افغانستان، روابط بین اسلام آباد و کابل را تیره کرده است. پاکستان همچنین امارت اسلامی افغانستان را به ارائه پناهگاه به شورشیان این کشور متهم می کند.
با هند، همسایه دیگر نیز ، روابط در وضعیتی خیلی بهتر نیست. نخست وزیر از شرائط زندگی اهالی کشمیر که به دنبال از دست دادن هر نوع خودمختاری در سال ۲۰۱۸ ، توسط هند مدیریت می شوند، ابراز نگرانی کرد و با انتقاد از انفعال جامعه بین المللی در این مورد و همچنین غزه ، خواستار « آزادی برای کشمیری ها و فلسطینی ها» شد. وی سپس از حمایت عربستان، امارات ، ترکیه و البته چین برای پیشبرد کریدور اقتصادی چین و پاکستان تشکر کرد. اولین مصاحبه او با مطبوعات خارجی با خبرگزاری چینی شین هوا انجام شد. او لفاظی های معمول را تکرار کرد که یک حرکت نمادین قوی بود.
با این حال، منطق ژئواکونومیک اسلام آباد را ملزم به حفظ روابط با ایالات متحده می کند که بازار اصلی صادرات آن است. مطمئناً وزن پاکستان در راهبرد واشنگتن پس از خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان کاهش یافته ، اما همچنان قابل توجه است. اگرچه وزارت امور خارجه امریکا نگرانی اش را از عملکرد هائی اعلام نمود که موجب مخدوش شدن نتایج انتخابات می شود، اما روز بعد اطمینان داد که « ایالات متحده آماده همکاری با دولت بعدی پاکستان، هر کسی که باشد» است(۱۲).
از نظر دوردانا نجم، تحلیلگر پاکستانی، لحن سخنرانی در مورد سیاست خارجی « تأیید کننده آنست که نخست وزیر بازیچه قدرتی خواهد بود که در پشت صحنه افسار ها را در دست دارد». و نتیجه می گیرد: « رویای استیلای مدنی بازهم کمی بیشتر دور شده است»(۱۳).
بسیاری از سؤالات دیگر، به ویژه اثرات تغییرات اقلیمی ، بی پاسخ باقی مانده است. پس از سیل‌های فاجعه‌بار سال ۲۰۲۲ که طی چند ماه بیش از ۱۷۰۰ کشته و نزدیک به ۳۰ میلیارد دلار ویرانی و خسارت اقتصادی به بار آورد، این مشکل همچنان از شمال تا جنوب کشور پابرجاست. در زمان انتخابات، جاده‌ها در هیمالیا گیلگیت-بالتستان به دلیل عقب‌نشینی‌های یخچالی و رانش زمین بسته شده بود، در حالی که در جنوب، منطقه دریایی گوادر، باران‌های سیل آسا فاجعه‌باری را تجربه می‌کرد.با این حال نخست وزیر در سخنرانی تحلیف خود اطمینان داد که مبارزه با اثرات تغییرات اقلیمی «کاری دشوار اما غیرممکن » نیست.
دولت جدید با دعوت از چهره‌های شناخته شده حزب مسلم لیگ پاکستان (PML-N) ، اطمینان شرکای ائتلاف خود را جلب می کند و تعداد انگشت شماری نیز از تکنوکرات‌ها را به کار می گیرد که مهمترین آنها وزیر دارایی ای است که تا آن زمان در راس بزرگترین بانک خصوصی کشور قرار داشت. اولویت رودروئی با چالش های اقتصادی و مالی است. با این حال، مسئله اداره کشوری با بیش از ۲۴۰ میلیون نفر جمعیت ، که در عین حال یک قدرت هسته ای است ، همچنان امری ضروری و پیچیده باقی می ماند . ظاهر حسین، مفسر مشهور، تردید خود را در مورد دولت جدید پنهان نکرد و آن را چنین خلاصه نمود: « در واقع ادامه گذشته است که امید کمی به تغییر ایجاد می کند» (۱۴). آینده نشان خواهد داد که آیا این بدبینی درست بوده است یا نه.
۱- انتخابات استانی در همان روز در پنجاب، سند، بلوچستان و ایالت خیبر پختونخوا برگزار شد.
۲- « A vote for democracy », The Express Tribune, 9 février 2024.
۳- « Election reflections », Dawn, 9 février 2024.
۴- حزب تحریک انصاف پاکستان (PTI) به نوبه خود مدعی است که در ۱۷۷ حوزه انتخابیه پیروز شده است.
۵- جنبش متحد قومی («جنبش ملی متحد») حزبی است که جامعه مهاجران را نمایندگی می کند، این مسلمانان اردو زبان در جریان تجزیه سال ۱۹۴۷ هند را ترک کردند تا در پاکستان مستقر شوند. کراچی، بزرگترین شهر کشور، پایگاه سیاسی آنهاست. با این حال، این حزب منشعب و جناحی از آن وارد ائتلاف با شهباز شریف شد.
۶- « 2024 Parliament Party Position », Dunya News Television, 8 mars 2024. Un mois après l’élection, le site officiel de la commission électorale ne donne toujours pas de tableau synthétique des résultats.
۷- « PTI mandate stolen, says MNA », The News International, 7 mars 2024.
۸- « Pakistan’s Military Extends its Role in Economic Decision-making Through the Special Investment Facilitation Council », Eve Register, The Geopolitics, 5 décembre 2023.
۹- « Pakistan’s shocking elections result shows that authoritarians don’t always win », The Washington Post, 11 février 2024
۱۰- « Imran Khan’s resurrection », Pervez Hoodbhoy, Dawn, 2 mars 2024.
۱۱- « A Snake Rises from The Ashes In the West », Zalmay Azad, The Friday Times, 16 septembre 2023.
۱۲- « Elections in Pakistan », Matthew Miller, Department of State, 9 février 2024.
۱۳- « Of economy, foreign policy and terror threat », Durdana Najam, The Express Tribune, 8 mars 2024.
۱۴- « Of old and new faces », Zahir Hussain, Dawn, 13 mars 2024.