الحاج عبدالواحد سيدی

 

 

 

باز شناسی افغانستان

جلد دوازدهم

بخارا

سامانیها-

 

سامانیها- ادبیات نظمی

5-             رودکی و مولانا جلال الدین محمد بلخی:

چنانیکه گذشت مولانا جلال الدین محمد بلخی نیز چون ابوالسعید ابوالخیربه شعر رودکی که به سلیقه و ذوقش موافق بود توجه خاصی داشته است. بعضاً در ادبیات فارسی مخصوصاً در شعر  عارفان شاعر، مانند مولانا از نهایت اخلاص و محبتی که به مرادش داشت چندین هزار بیت را در دیوان شمس بنام مولانا شمس الدین محمد تبریزی نوشته است ،همانگونه که  شیخ ابوالسعید ابوالخیر  پیر مهنه نیز از فرط علاقه ای که به رودکی که فقط یک سده با وی تفاوت در زمان حیات داشت (ابوالسعید355-440هـق.110سال پس از مرگ رودکی دیده به جهان کشوده بود و از فرط علاقه اکثر اشعار رودکی را در دیوان خود عجین کرده بود که تفکیک آن  نیز مشکل به نظر می رسدزیرا  خود او نیز چندین غزل به قوافی و وزن و مضمون رودکی سروده است .گاهی بیتی از رودکی و گاهی سخنان او را عیناً آورده وگاهی مضامین او را نیز گرفته است.

مولانا نیز بعضی اشعار  رودکی را تضمین و یا به  قوافی  او سروده از آن جمله این دو غزل را

از مرثیه ای  که رودکی در بارۀ ابوالحسن مرادی سروده است  :

             مرد مرادي، نه همانا که مـرد                                  مرگ چنان خواجه نه کاريست خرد          

جـان گرامــي بـه پـدر بـاز داد                                کــالــبــد تـيــره بـــه مــادر سپــــرد           

آن ملــک بــا ملکي رفـت بـاز                                زنــده کنــون شد که تو گويي: بمرد         

کاه نـــبـد او، که به بادي پريـد                               آب نــبـــد او، که بــه سرمـــا فسرد         

شانه نبوداوکه به مويي شکست                               دانــه نـبــود او، کـــه زمـينش فشرد         

گنج زري بــود دريـن خـاکـدان                               کـو دو جهان را به جوي مي شمرد          

قــالب خـــاکي سوي خاکي فگند                              جــان و خــرد سوي سمــــاوات برد           

جـــان دوم را، که نــدانـنـد خلق                              مــصقلـــه اي کرد و به جانان سپرد           

صــاف بــد آميخته بـــا درد مي                              بــر سر خم رفــــت و جدا شد زدرد           

در سفر افتنــد بــه هم، اي عزيز                             مروزي و رازي و رومـــي و کــرد         

خــانــه خـود بــاز رود هر يـکي                             اطلس کــي بـــاشـــد هــمــــتاي برد؟         

خامش کن چون نفط^[1]،ايرا ملک                              نـــام تــــو از دفــتــــر گفتــــن سترد

((رودکی))

 

 

و مولانا جال الدین مطلع غزل فوق را تضمین نموده این طور ادامه داده است:

 

                     مرد مرادی نـه هـمانـا کـه مـرد                                مرگ چنان خواجه نه کاریست خورد

                    گفت کسي: خـواجه سنايي بمرد                                مرگ چنين خـواجـه نـه کاريست خرد

کاه نــبــود او که بـه بـادي پريد                               آب نــبــود او کـه بـــه سرمـــــا فسرد

شانه نبوداوکه به مويي شکست                               دانــه نــبـــود او کــه زمـيـنش فــشرد

گـــنـج زري بود در اين خاکدان                              کو دو جــهــان را بـجـــوي مي شمرد

قــالــب خـاکي سوي خاکي فکند                              جــان خـــرد سوي سمــــــاوات بـــرد

جــان دوم را ،کــه نـدانــنـد خلق                              مـغــلـطه گــويـيـم: بــه جــانـان سپـرد

صـاف درآمـيخـت بـه دردي مي                              بــر سر خــم رفــت جــدا شـــد ز دُرد

در سفـر افــتــند به هم اي عزيز                              مـرغـــزي و رازي و رومـي و کــرد

خــانــه خـود بـازرود هــر يکي                              اطلس کــي بـــاشـد هـــمتــــاي بـــــرد

خامش کن، چون نقط ايرا ملک                              نـــام تـــو از دفتـــر گـفــتــــن سترد^[2]

شمس مگــو  مــفـــخر تبریزیان                             هر که بِـمـرد از دو جــهـــان او نمرد

و غزل دیگر:

 

                    گفت کسي خواجه سنايي بمرد                                  مرگ چنين خواجه نهکاريست خرد

قالب خــاکي بـه زمين بــازداد                                روح طـبـيـعــي بـه فــلــــک واسپرد

ماه وجودش ز غباري بـرست                                 آب حــيــاتــش بــه درآمــــــد ز درد

پــرتــو خورشيد جدا شد ز تن                                 هـر چــه ز خـورشيد جــدا شد فسرد

صافي انگور بـه ميخانـه رفت                                چــونـک اجــل خــوشه تـن را فشرد

شــد هــمــگي جـان مثل آفتاب                                جـــان شـــده را مــرده نـبـايـد شمرد

مغز تونغزست مگرپوست مرد                               مـغــزنــمــيــردمگرش دوســت بـرد

پوست بهل دست درآن مغززن                               يــا بــشنــو قــصه آن تـــرک و کرد

کرد پــي دزدي انــبــان تــرک                                خــرقــه بـپــوشيـــد وسرومـوسترد^[3]

 

دیگر این غزل رودکی:

 

                    هر باد، که از سوي بخارا به من آيد         با بوي گل ومشک ونسيم سمن آيد

برهرزن وهرمرد،کجا بروزد آن باد        گويي: مگر آن باد همي از ختن آيد

ني ني، زختن بادچنوخوش نوزدهيچ       کان بـاد همي از بـد معشوق من آيد

هر شب نگرانم به يمن تا: تو برآيي        زيرا کـه سهيلي و سهيل از يمن آيد

کوشم که: بپوشم،صنما،نام تواز خلق       تـا نـام تـو کـم در دهـن انـجـمـن آيد

باهرکه سخن گويم، اگرخواهم وگرني      اول سـخنـم نـام تـو انـدر دهـن آيد^[4]

 

                   مولانا در پیروی از غزل بالا سروده است:

 

                   هر باد، که از سوي بخارا به من آيد         با بوي گل و مشک و نسيم سمن آيد

برهرزن وهرمرد، کجا بروزد آن باد       گويي: مگر آن بـاد همي از ختن آيد

ني نيزختن چشمۀ خوش میندهد بـو        این بـوی همي از بر معشوق من آيد

ای ترک ،کـمـر بستـه جـانـم ز فراقت      گــویــنــد قــبـای تـو مرا پـیـرهن آید

هـر شب نــگرانـم ز يمن تا: تو برآيي     زيـرا کــه سهيلي و سهيل از يمن آيد

 

دیگر این دو بیت از رودکی است:

 

                                   مرا تو راحت جانی،معاینه،نــه خبر         کرا معاینه آمــد خبـر چـــــه سود کند؟

                                   سپر به پیش کشیدم خد نگ قهر ترا          چو تیر بر جگر آید سپر چه سود کند؟

 

مولانا در سرودن این غزل از آن الهام گرفته است:

 

                    مرا عقيق تــو بايد شکر چه سود کــــنـد                      مرا جمال تـو بايد قمر چه سود کند

چومست چشم تونبود شراب راچه طرب                    چوهمرهم تونباشي سفرچه سودکند

مرا زکات تــو بـايـد خـزيـنـه را چه کنم                    مرا مـيـان تـــو بايد کمر چه سود کند

چويوسفم تو نباشي مرابه مصرچــه کـار                    چورفت سايـه سلطان حشرچه سودکند

چـو آفـتـاب تـو نـبـود ز آفـتــاب چه نور                    چو منظرم تو نباشي نظر چه سود کند

لقاي تــو چــو نبـاشد بقاي عمر چه سود                     پـنـاه تـو چـو نباشد سپر چـــه سود کند

شبـم چـــو روز قيــامت دراز گشت ولي                    دلم سحور تو خواهد سحر چه سود کند

شبي که مـاه نـبـاشد ستـارگان چـه زنـنـد                    چو مرغ را نبود سر دو پر چه سودکند

چوزوروزهره نباشدسلاح واسب چه سود  چو دل دلي نـنـمـايـد جـگر چه سود کند

چوروح من تونباشي زروح ريح چه سود  بصيرتـم چـو نبخشي بصر چه سود کند

مرا بــجــز نظر تـو نـبــود و نيست هـنـر عنايتت چـو نـبــاشد هـنــر چه سود کند

جهان مثالدرختست برگ وميوه زتوست   چوبرگ و ميوه نباشد شجرچه سودکند

گـذر کــن از بشريــت فــرشتـــه باش دلا  فــرشتــگي چـو نباشد بشر چه سود کند

خبرچومحرم اونيست بي خبر شو و مست   چو مخبرش تو نباشي خبر چه سودکند

ز شمس مفخر تــبــريـز آنـک نـور نيافت   وجـود تـيـره او را دگــر چـه سود کند^[5]

 

دگر این دو بیت از رودکی است:

                   مرا تو راحت جاني، معاينه، نه خبر                          کرا معاينه آيــد خـبـر چـــه سود کند؟

سپر به پيش کشيدم خــدنگ قهر ترا                         چو تير برجگر آيد سپر چه سود کند؟

 

که مولانا سرودن غزل زیر را از بیت رودکی الهام گرفته است:

 

                 مرا عـقيـق تـو بـايـد شکر چــه سـود کـنــد  مرا جـمال تـو بـايــد قمر چه سود کند

چو مست چشم تو نبود شراب را چه طرب         چو همرهم تو نباشي سفر چه سود کند

مرا زکـات تـو بــايـد خــزينـه را چــــه کنم         مـرا مـيـان تـو بـايـد کمر چه سود کند

چـو يـوسفم تو نباشي مرا به مصر چـه کار         چورفت سايه سلطان حشرچه سود کند

چــو آفـتـاب تـو نـبـود ز آفــتــاب چـه نــور        چو منظرم تو نباشي نظر چه سود کند

لقاي تـو چـو نـبـاشـد بقاي عمر چــه ســـود         پـنـاه تـو چـو نـبــاشد سپر چه سود کند

شبــم چـــو روز قـيـامـــت دراز گشت ولي         دلم سحور تو خواهد سحر چه سود کند

شبي که ماه نـبـاشد ستــارگان چـه زنـنـــــد         چو مرغ را نبود سردو پرچه سودکند

چو زوروزهره نباشدسلاح واسب چه سود          چو دل دلي ننمايد جگر چـه سود کنــد

چوروح من تونباشي ز روح ريح چه سود          بصيرتم چو نبخشي بصر چه سود کند

مرا بــجــز نظر تــو نـبــود و نيسـت هــنر         عــنايـتـت چـو نـباشد هنر چه سود کند

جهان مثال درختست برگ وميوه ز توست          چوبرگ وميوه نباشد شجرچه سود کند

گــذر کـن از بشريــت فـرشتــه بــــاش دلا          فـرشتگي چـــو نباشد بشر چه سود کند

خبرچومحرم او نيست بي خبر شو و مست         چو مخبرش تو نباشي خبرچه سود کند

ز شمس مـفـخــر تـبـريـز آنـک نـور نيافت         وجـود تـيـره او را دگر چه ســود کند؟

 

و این دو بیت هم که در دیوان  ابو سعید ابو الخیر  نیز درج است،از رودکی است که مولا نیز آن را تضمین کرده است:

از رودکی:

همه جمال تو بينم چو ديده باز کنم          همه تنم دل گردد که با تو راز کنم

حرام دارم بـــا ديگران سخن گفتن          کـجـا حديث تو آمد سخن دراز کنم

 

                 از مولانا:

                  همه جمال تو بينم چو چشم باز کنـم          هـمـــه شراب تو نوشم چو لب فراز کنم

حـرام دارم بـا مردمــان سخن گـفتن        و چـون حـديث تو آيــد سخن دراز کـنـم

هزار گونه بلنگم به هر رهم که برند       رهي که آن به سوي تواست ترک تازکنم

اگربه دست من آيدچوخضرآب حيات      ز خـاک کـوي تــو آن آب را طـراز کـنم   

ز خارخار غم تو چو خارچين گردم         ز نـرگس و گل صــدبــرگ احتــراز کنم

ز آفــتــاب و ز مهتــاب بگذرد نورم       چــو روي خــود بــه شهنشـاه دلـنواز کنم

چوپروبال برآرم ز شوق چون بهرام       بــه مسجــد فــلــک هــفــتمـيــن نماز کنم

همه سعادت بينم چو سوي نحس روم       هــمــه حـقـيـقـت گــردد اگر مــجــاز کنم

مـرا و قـوم مـرا عــاقبت شود محمود      چــو خــويش را پي محمود خود اياز کنم

چـو آفـتـــاب شوم آتش و ز گرمي دل      چـوذره هـاهـمـه را مسـت و عشقتباز کنم

پـريــر عشق مــرا گفت من همه نازم      هـمـه نـيـاز شو آن لـحظه اي کـه ناز کنم

چـو نـاز را بـگذاري هـمـه نياز شوي      من از بـراي تـو خــود را هـمـه نياز کنم

خموش باش زماني بساز با خمشي         که تا براي سماع تو چنگ ساز کنم

 

                 و این دو بیت نیز از رودکی است:

                  باعاشقان نشين و همه عاشقي گزين          با هرکه نيست عاشق کم گوي وکم نشين

باشدکه دروصال توبينندروي دوست        تــو نـيـز در مـيـانـه ايشان نــه اي، ببين

 

مولانا در سرودن غزل زیر به آن  نظر داشته است:

 

با عاشقان نشين و هـمه عاشقي گــــــزين   بـا آنک نيست عاشق يـک دم مشو قرين

ور ز آنک يار پـرده عزت فــــــروکشيــد   آن را که پـرده نيست بـرو روي او ببين

آن روي بين که بررخش آثارروي اواست   آن را نـگر کـه دارد خـورشيـد بر جبين

از بس کـه آفـتـاب دو رخ بــر رخش نهاد    شهمات مي شود ز رخش ماه بر زمين

در طره هـاش نسخه ايــاک نــعـبـــد است    در چــشم هــاش غــمـزه ايــاک نستعين

بي خون وبي رگ است تنش چون تن خيال     بيرون و اندرون همه شيراست وانگبين

از بــس کـه در کنــار هـمي گيردش نـگار                 بـگرفت بوي يار و رها کرد بـوي طين

صبحي است بي سپيدهوشامياست بي خضاب                       ذاتياست بي جهات وحياتياست بي حنين

کــي نــور وام خــواهد خـورشيد از سپهر   کــي بــوي وام خـواهـد گلبن ز يـاسمين

بي گفت شوچوماهي وصافي چو آب بحر   تـا زود بــرخــزيـنـه گـوهــرشوي امين

در گــوش تــو بـگويـم بـا هـيـچ کس مگو   اين جمله کيست مفتخر تبريزشمس دين

قصیده معروف بوی جوی مولیان از  رودکی:

 

بــــوي جـــوي مــــــوليــان آيــد           ´                 همي ياد يار مهربان آيد همي

ريـــگ آمــو و درشتــــي راه او                             زيــر پــايآآم پـرنيـــــان آيد همي

آب جيحون ازنشاط روي دوست                              خـنـگ مــا را تـا ميـان آيد همي

اي بــخـارا، شاد باش و دير زي                              ميـــر زي تـــو شادمان آيد همي

مير ما هست و بخــارا آســمــان                             مــاه ســـوي آسـمـان آيــــد همي

ميـر سروســت و بخارا بوستان                              سرو سوي بــوستـان آيــــد همي

آفـريــن و مــدح سود آيـد هـمـي                              گر بـه گنـج انـدر زيان آيد همي

 

و مولانا جلال الدین از این قصیده رودکی الهام گرفته:

 

                   بـــوي باغ و گلستان آيد همي                  بوي يار مهربان آيـــد همي

از نـثـار جـوهـــر يـارم مــرا                آب دريا تا ميـان آيـــد همي

بـا خــيـال گلستانش خـــارزار               نرمـــتر از پرنيان آيد همي

ازچـنـيـن نــجاريعني عشق او               نـــردبــان آسمـان آيـد همي

جوع کلبم رازمطبخ هاي جان                   لـحـظه لـحظه بوي نان آيد همي

زان دروديواهاي کوي دوست                   عاشقان رابــوي جان آيدهمي

يک وفامي آرومي برصدهزار              اين چنين راآن چنان آيدهمي

هرکه ميردپيش حسن روي دوست                     نـابــمرده در جنان آيد همي

کــاروان غـيب مي آيد به عين              ليک ازاين زشتان نهان آيدهمي

نغزرويان سوي زشتان کي روند                 بـلــبـل اندر گلبنان آيد همي

پـهـلـوي نـرگس برويد ياسمين              گل به غنچه خوش دهان آيدهمي

اين همه رمزاست ومقصوداين بود                     کان جهان اندرجهان آيدهمي

همچوروغن درميان جان شير               لامکان اندر مکان آيـد همي

همچوعقل اندرميان خون وپوست                      بي نشان اندر نشان آيد همي

وز وراي عـقـل عشق خوبرو                مي به کف دامن کشان آيد همي

وزوراي عشق آن کش شرح نيست                    جزهمين گفتن که آن آيـدهمي

بيش ازاين شرحش توان کردن وليک                ازسوي غيرت سنان آيدهمي

تن زنم زيرا ز حرف مشکلش               هرکسي راصدگمان آيدهمي

 

 

 

´´´´´´´´´´´´´´´´

 

رودکی از نگاه شاعران  معاصر او:

دنباله بحث دوم

 

این شعر رودکی به اندازه ای زیاد در سده چهارم رایج شد به قسمیکه کلمۀ روزگار در مصرع اول  وکلمۀ آموزگار در مصرع دوم نیز سنتی گردید واز اثر همین  شعر رودکی است که فردوسی در شاهنامه مکرر این مطلب را با همان قوافی به اشکال مختلف آورده است :

                                   یکی نغز بازی کند روز گار                  که به زو نیابی تو آموزگار

((شاه نامه فردوسی داستان مهبود دستور نوشین روان))

در جنگ کی خسرو با افراسیاب فردوسی سروده است:

                                   چو پیش آیدم گردش روزگار                  که بنشانـدت پیش آمـوزگار

و در رزم گودرز با پیران نزد رستم به همین مضمون می گوید:

                                   که اکنون بر آمد بسی روزگار                                  شنیــدم بسی پنــد آموزگـار

ویا در خواب دیدن سام می گوید:

                                   بترسیدازآن خواب کزروزگار                                  نیاید که بد بیند  آموزگـــار

ویا در داستان گرفتار شدن سیاوش بدست افراسیاب گوید:

                                   ببندش هـمــی دار تـا روزگار                                  برین مر ترا باشد آموزگار

. . .

5-    رودکی گوید در مثنوی:

ریش سبلت همی خضاب کنی                                خویشتن را همی عذاب کنی

و ابو طاهرخسراوانی از او برده است:

                                   عــجــب آیــد مرا ز مـــردم پیر                                که همی ریش را خضاب کنند

                                   بر خضاب از عجل همی نرهند                                خــویشتن را هـمی عذاب کنند

((المعجم فی اشعار عجم.ص440))

6-    رودکی :

بـد اندیش دشمن بود ویل[1] جــو                               که تــا چـون ستاند ازو چیز او

و این مطلب را به اندک تغییر ابو شکور بلخی برده است:

                                   بد اندیش دشمن شد  ویل گـــوی                                که تا چون رباید ازو جفت اوی

7-    رودکی:

وگر پهلوانی ندانی زبان                                       بتازی تواروند[2] را دجله خوان

8-    رودکی گوید در وصف باده:

آهو بدشت بخورد اگر قطره ای از او      غرنده شیر گردد ونندیشد از پلنگ

وازرقی هروی شاعر سده ششم مشابه به آن سروده است:

                                   رمضان موکب رفتن ز رۀ دور آراست      علم عید پدید امد و غلغل برخاست

همو گفته است:

آنکه گر روبه ازویک قطره بچشد          ظنش افتد که ورا بر جگر شیر چراست

9-    رودکی گفته:

هم به چنمبر[3] گذارخواهد بود                این رسن را اگرچه هست دراز

ورابعه بلخی دختر کعب زین العرب  شاعر هم عصر رودکی گفته است:

                 مدارای بنت کعب،اندوه که یا از توجدا مانده                 رسن، گرچه دراز آید،گذر دارد به چنبر بر

و این مضمون را عنصری شاعر شهیر سده پنجم نیز سروده:

                 مگر بمن گذرد،هست در مثل که:رسن                       اگر چه دیر بود بگذرد سوی چنبر

وسنایی غزنوی استاد سخن سرایان در سده ششم به همین مضمون سروده است:

هست اجل چون چنبر و ما چون رسن سر تافته                              گرچه باشد بس دراز آید سوی چنبر رسن

هموگوید:

                 چون رسن های الهی را گذر بر چنبر است پس تو گر مرد رسن جویی چرا چون عرعری[4]

امیر معزی :

                 هست معروف این مثل:گرچه دراز آید رسن                 آخرالامر این رسن را سر سوی چنبررسد

. . .

رودکی با شاعران:

10-                با ابوسعید ابوالخیرو مولانا جلال الدین محمد بلخی:

یکی از کار های مهم و اساسی مشایخ خراسان این بوده است که برای جلب توجه مریدان و کسانی را که میخواسته اند ایشان را بخود نزدیک سازنداشعار شیوا و شور انگیر  به زبان فارسی در مواعظ شان  میخواندند. وگاهی این اشعار را ارتجالاً خود می سروده اند وگاهی از سایر سخن سرایان زبان فارسی استشهاد می کرده اند. در این زمینه دو تن از بزرگان بیش از دیگران اهتمام داشته اند.

 

 

بحث سوم

1-    ابوسعید ابوالخیر

2-    مولانا جلال الدین محمد بلخی

ابو سعید ابوالخیر متولد میهنه در اول محرم سال357هـق.(28سال پس از مرگ رودکی)وفات چهارم شعبان440 .

وی اشعار رودکی را از بر داشته و کراراً برخی از آنها را خوانده است ودر کتاب معروف اسرارالتوحید که نوه اش محمد بن منور در حدود 574 تالیف کرده باقی مانده است. ولی مولف اسرار التوحید تصریح نکرده است که این اشعار از رودکی است اما روش آنهاو تعبیرات و تلفیقات و ترکیب هایی که در آن بکار رفته والفاظی که در آنها آمده همه دلیل بر آن است که از رودکیست وبه سخنان رودکی از هر  حیث مانند تر است.((سخنان منظوم ابوالسعید ابوالخیر-با تصحیح ومقدمه و حواشی و تعلیقات سعید نفیسی .تهران 1334.صص164-169)

نخست این غزل میباشد :

گرفت خواهم زلــفین عـنبــریــن تــرا                       ببوسه نقش کنم برگ یـاسمین تـرا

هرآن زمین که تویکره برآن قدم بنهی                       هزارسجده برم خاک آن زمین ترا

هـــزار بــوسه دهـم بر سخای نامۀ تو                       اگــر بـبـیـنـم بــر مهراو نگین ترا

بتیغ هندی گو دست مـن جـدا بـکـنـنـد                       اگر بـگیــرم روزی من آستین ترا

اگرچه خامش مردم،که شعرباید گفت                       زبــان من بر وی گردد آفرین ترا

و قطعۀ دیگر از اسرار التوحید که آنرا منسوب به رودکی دانسته اند:

                                   امــروز بهـر حــالی بــغــداد بـخــــاراســت کجـــا میرخراسان است پیروزی آنجاست

                                   ســاقی،تــوبــده بــاده ومطرب تـوبــزن رود تا می خورم امروز،که وقت طرب ماست

                                   می هست ودرم هست وبتِ لاله رخان هست                 غم نیست و گر هست نصیب دل اعداست

و غزل شیوای دیگر:

ای روی تـو چـــون روز دلیل موحدان                                وی موی توچنان  چو شب ملحدان لحد

ای من مـقدم از همه عشاق،چون تویی                                مـر حسن را مــقـدم،چــون از کلام قـد

مکی به کعبه فخر کند،مصریان به نیل                               ترسا بــه اسقف و عـلوی به افتخار جد

فخر رهی بدان دو سیه چشمکان تُست                                کامــد پــدیـد زیـر نقــاب از بـر دو خد

                                                                            

                                                                             *****

از دوست بهرچیز چرا بایدت آزرد؟                                   کین عیش چنین باشد: گه شادی و گه درد

گرخوار کند مهتر،خواری نکند عیب                                 چـون بــاز نـوازد،شود آن داغ جـفـا سرد

صدنیک بیک بد نتوان کرد فراموش                                  گر خــار بـر انــدیشی خرما نتوان خورد

اوخشم همی گیرد،توعذر همی خواه                                   هــر روز بـنــو یـــار دگر می نتوان کرد                   

و سعدی مصرع دوم بیت سوم را در مطلع غزل معروف خودچنین سروده است:

                 دیبا نتوان بافت ازین پشم که رشتم                             خرما نتوان خورد ازین خار که کشتم       

و در بیت دیگر آمده:

                 مرا تو راحت جانی،معاینه، نه خبر                           کرا معاینه آمد،خبر چه سود کند؟

ودر دراب نامه از همین غزل آمده است:

سپر به پیش کشیدم خدنگ قهر ترا                   چو تیر بر جگر آید سپر  چه سود کند

واین قطعات  که هم در اسرار التوحید  ابوسعید ابوالخیر آمده و هم در دیوان رودکی ، سعید نفیسی آنرا از رودکی میداند  :

کار همه راست، آن چنان که ببايد          حال شاديست، شاد بــاشي، شايـد

انده و انديشه را دراز چـه داري؟           دولــت خود همـان کـنـد که ببايـد

راي وزيـران تـرا به کار نـيـابــد           هرچه صوابست بخت خودفرمايد

چرخ نيارد بديـــل تـو ز خـلايــق           و آن که ترا زاد نيزچون تونزايد

ايــزد هـرگــز دري نبندد بـــر تو           تــا صــد دگر بــه بهتري نـگشايد

  *****

                                   هر باد، که از سوي بخارا به من آيد         با بوي گل و مشک و نسيم سمن آيد

برهرزن وهرمرد، کجا بروزدآن باد        گويي: مـگر آن باد همي از ختن آيد

ني ني،زختن بادچنوخوش نوزدهيچ        کــان بــاد همي از بد معشوق من آيد

هـر شب نـگرانم به يمن تا: تو برآيي      زيـرا کــه سهيلي و سهيل از يمن آيد

کوشم که: بپوشم، صنما،نام توازخلق       تـا نــام تـو کـم در دهــن انـجـمـن آيد

باهرکه سخن گويم،اگرخواهم وگرني       اول سخــنــم نــام تـو انــدر دهن آيد

و این قطعه هم در دیوان رودکی و هم در اسرار التوحید آمده است ولی به یقین که ابوسعید ابوالخیر آن را از دیوان رودکی برداشته و در آنجا نقل کرده است به این مناسبت که در قطعه بعدی نام رودکی نیز آمده است:

                                   دريغم آيد خواندن گزاف وار دو نام           بزرگواردونام ازگزاف خواندن عام

يکي که خوبان را يکسره نکوخوانند       دگر که: عاشق گويند عاشقان را نام

دريغم آيد چون مر ترا نکو خـــوانند       دريغم آيد چون بر رهيت عاشق نام

مرادليست که ازغمگني چودورشـود       به غمگنان شود و غم فرازگيرد وام

                                                                    *****

بيا، دل وجان رابه خداوند سپاريم                             اندوه درم و غم دينار نـداريــم

جان را زپي دين وديانت بفروشيم                            وين عمرفنارا بره غزوگزاريم

بــد نــاخـوريــم بـاده، که مستانيم                                              وز دست نــيـکوان مي بستانيم

ديــوانــگان بـي هشمـان خـــوانند                            ديــوانـگان نـه ايم، که مستانيم

                                                                    *****

این قطعه که در وصف بخارا از جانب رودکی سروده شده ابوسعید ابوالخیر  نیز در اسرار التوحید آنرا  ذکر کرده است:

                                   هر باد، که از سوي بخارا به من آيد                           با بوي گل و مشک و نسيم سمن آيد

برهرزن وهرمرد،کجا بروزد آن باد                         گويي: مگر آن باد همي از ختن آيـد

ني ني،زختن بادچنوخوش نوزدهيچ                          کان بـاد هـمـي از بـد معشوق من آيد

هر شب نگرانم به يمن تا: تـو برآيي                         زيرا که سهيـلـي و سهيـل از يمن آيد

کوشم که:بپوشم،صنما،نام تواز خلق                         تـا نـام تـو کـم در دهـــن انـجـمـن آيد

باهرکه سخن گويم،اگرخواهم وگرني                        اول ســـخـــنــم نـام تـو انـدر دهن آيد

                                                                                                                          *****

و قطعۀ دیگر:

                                   دريغم آيد خواندن گزاف وار دو نام                            بزرگواردونام ازگزاف خواندن عام

يکي که خوبان رايکسره نکوخوانند                          دگر که:عاشق گويند عاشقان را نام

دريغم آيد چون مر ترا نـکو خـوانند                          دريغم آيد چون بر رهيت عاشق نام

مرادليست که ازغمگني چودورشود                         به غمگنان شود وغم فرازگيرد وام

                                                                                     *****

و این چارانه نیز:

                                   همه جمال تو بينم چوديده بازکنم                               همه تنم دل گرددکه با توراز کنم

حرام دارم با ديگران سخن گفتن                              کجا حديث تو آمد سخن دراز کنم

و چارانه دیگر منسوب به ابو سعید ابوالخیر و رودکی:

                                   با عاشقان نشين و همه عاشقي گزين         باهرکه نيستعاشق کم گوي وکم نشين

باشدکه دروصال توبينند روي دوست       تــو نـيـز در مــيـانــه ايشان نـه اي ببين[5]

 

 

 

 

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

 

رودکی از نگاه شاعران  معاصر او:

بحث دوم

 

شهید بلخی گوید:

بــه سخن مـانــد شعـــر شعـرا                                رودکی را سخنش تِلـــو نُبــی است

                                   شاعران را خه واحسنت مدیح                                  رودکی را خه واحسنت هجی است

شریف گرگانی:

                                   از آن چندان نعیــم جــاویــدانی                                 که ماند از آن سامان وآل سامان

ثنای رودکی ماندست و مدحش                               نـــوای بــاربـد ماندست و دستان

عنصری ملک الشعرای در بارمحمود غزنوی گوید:

                                   غزل  رودکی وار نیکو بـود                  غزل های من رودکی وار نیست

                                   اگر چه بپیچم به باریک وهم                  بــدین پـــرده اندر مرا بار نیست

معروف بلخی معاصر رودکی:

از رودکی شنیدم سلطان شاعران            کاندرجهان به کس مگروجزبه فاطمی

تاریخ ولادت این شاعر شهیر معلوم نیست اما تاریخ وفاتش سال 329 ضبط شده است.سعید نفیسی سن او را هفتاد سال  دانسته است.

از نوشته های صاحبان تذکره ها چنین بر می آید که رودکی علاوه بر شعر بلندفارسی در ادبیات ایران پیش از اسلام وادب تازی و فنون بلاغت و شیوایی گفتارو نیز در فلسفه و حکمت  شهرت داشته است.

او خود دربارۀ وقوف و تسلط خویش بر شعر و فصاحت بیان تازی گوید:

جز به سزاوار میر گفت نــدانـم                       ورچه جریرم به شعر طائی و حسّان

سخت شکوهم که عجزمن بنماید                     ورچه صریعم ابــا فصاحت سحـبـان

ودر مورد "اوستا" و "زند" گوید:

همچو معماست فخر و همت اوشرح                 همچو "ابستا"ست فضل وسیرت او "زند"

و  در خصوص حکمت و فلسفه می سراید:

مرا زمنصب تحقیق انبیاست نصیب                 چه آب جویم از جوی خشک یونانی

و از همین سبب است که تذکره نویسان  رودکی را القاب حکیم داده اند.

یکی دیگر ازویژه گی های رودکی تسلط او بر موسیقی و نواختن ساز است:

رودکی چنگ بر گرفت و نواخت   باده انداز کاو سرود انداخت

 ولی چیزی که رودکی را ویژه گی بخشیده و نام او را جاودانه ساخته است،شعر اوست،رودکی هم از نظر کیفیت وهم از لحاظ کمیت اشعار،استاد وپیشرو و پیش آهنگ شعر پارسی بوده است.

مجموعۀ اشعار او .متنوع است از دانش  واخلاق،پند و معرفت و نیز تغزل و عشق و شوریده گی وامید به زنده گی میباشد.

زنده گانی چه کوته و چه دراز                                نـه بـه آخر بـمـرد بــایـد بـــاز

در این شعر معنویت را جامه زیبا پوشانده است .اما در جای دیگر می گوید:

شـاد زی بــا سیـه چشمــان شاد                               که جهان نیست جز فسانه وباد

در مورد شعر  بوی جوی مولیان قبلاً تلویحاً اذعان داشته بودیم که شاعران پس از سنایی نیز این قصیده و غزل رودکی را تضمین نموده اند:

امیر معّزی:

رستم از مازندران آید همی                  زین ملک از اصفهان آید همی

سنایی:

خسروازمازندران آید همی                   یــا مسیــح از آسمـان آید همی

مولاناجلال الدین:

بوی باغ و گلستان آید همی                                    "بـوی یــار مهربـان آیـد همی"

وصاف شیرازی:

بــاد مشــک افشــان وزان آیـــد هـمــی                               بـوی گل پیــونـــد جـان آیـــد هــمــی

سینه مالامال درداست ای دریغامرهمی                              دل بــه تنهـایی بجـان آمدخداراهمدمی

خیز تا خاطربدان ترک سمرقندی دهیم                                کزنسیمش"بوی جوی مولیان آید همی"

رودکی  درتصویر گری صّور خیال  تصاویری تازه ای ابداع می کند:

زلــف تــورا جیــم کـه کـرد؟                                 آنکه او خال ترا نقطۀ آن جیم کرد

 

قصاید و ابیات رودکی:

دلا تا کی  همی جویی منی را                                چه داری دوست هرزه دشمنی را

چرا جویی وفا از بی وفـایــی                                 چـــه کوبــی بـیهُـده سرد اهنی را

ایــا سوسن بناگوشی که داری                                 به رشک خویشتن هر سوسنی را

یکی زین برزن نا راه بر شو                                 کـه بـر آتش نشـانی بـرزنــــی را

دل من ارزنی عشق توکوهی                                 چه سایی زیر کوهی  ارزنــی را            
ببخشا ای پسر بر من ببخشــا                                 مکُن درعشق خیره چون منی را

بیـا اینک نـگه کن رودکی را                                 اگر بیجــان روان خواهی تنی را

 

*****

با عاشقان نشین وهمه عاشقی گزین        با هر که نیست عاشق کم کن قرینیا

باشد که وصــال ببینند روی دوست         تــو نــیــز در مـیــانــــۀ ایشان ببینیا

تا اندر ان میانـه کـه ببیننــد روی او        تــو نــیـــز در مــیــانۀ ایشان نشیننا

*****  

گر من این دوستی تو ببرم تا لب گور      بــزنــم نـعــره ولیکن زتو بینم هنرا

اثر میر نخواهم که بـمانـد بـه جـــهان      میر خواهم که بماند بجهان در اثرا

هر کرا رفت همی باید رفتــه شمـری      هرکرا مزد همی بـایــد مُرده شمرا

 

 

*****

 

جهانا چنینی تو با بچگان؟          که گه مادری گــاه مادنـدرا

نه پادیر باید ترا نه ستون           نه دیوارخشت ونه آهن درا

بحـق نالـم ز هـجــر دوســـت زارا                  سحــرگاهــان چوبلبل صدهزارا

قـضــا گر داد مــن نستــانــد از تـو                 ز سوز دل بســوزانـم قضــا را

چـوعـارض بـرفروزی می بسوزد                  چو من پروانه بر گردت هزارا

نـه گنجم در لحد گــرزانـکه سختی                 نشینی بــر مــزارم ســوگــوارا

جهان این است وچونین است تابود                 و هــمــچونیـن بـود ایـنـنـد یارا

بــیــک گردش بــه شاهنشاهی آرد                 دهــد دیـهـم و تــاج و گوشوارا

زآن جان تولختی خون فسرده                        سپرده زیــر پــا انــدر سپــا را

                                                          *****

                                   گرفت خواهــم زلفیــن عنبــریـــن تــرا                       به بوسه نقش کنم برگ یاسمین ترا

                                   هر آن زمین که تو یکره براو قدم بنهی                       هزارسجده برم خاک آن زمین ترا

                                   بــه تیــغ هنـدی گــو دست من جدا کنند                      اگر بــگیـرم روزی من آستین ترا

                                   اگرچه خواهش مردم که شعر باید گفت                       زمیـن مـن بـروی گردد آفرین ترا

 

                          *****

                                   گل صد برگ ومشک وعنبر وسیب                           یــاسمیـــن سپیــد ومـــورد بـزیب

ایـــن همـــه یـکسره تمــام شده ست                          نــزد تــو ای بـــت ملک فــــریب

شب عاشقـــت لــیـــةالـــقـــدر است                          چون تو بیرون کنی رخ از حبیب

بــه حجــاب انــدرون شود خورشید                          گر تــو برداری از دو لاله مجیب

وان زنخــدان بــه سیب ماند راست                          اگــر از مشــک خــال دارد سیب  

 

*****

رودکی چنگ بر گرفت و نواخت                            باده انداز کو سرود انـداخت

زان عقیقین می که هر که بـدیـــد                            از عــقیــق گداخته نشنـاخت

هردو یک گوهرند لیک به طبــع                            این بیفسرد وآن دگربگداخت

نــا بسوده دو دست رنـــگین کرد                             نـا چشیده به ترک اندرتاخت

                                                                                     *****

این جهان پاک خواب کردار است                            آن شناسد که دلش بیداراست

نـــیــکی او بــه جایگاه بــــد است                            شادی او به جای تیمار است

چه نشینی بدین جهان هموار؟                                                  که همه کار او نه هموار است

کنش اونه خوب چهرش خوب                                                 زشت کرداروخوب دیداراست

 

تأثر شعر رودکی بر دیگر شاعران:

اشعار رودکی به خصوص قطعاتی که متضمن نکات اخلاقی و آموزنده است بر شاعرانی که شعر اخلاقی و عرفانی سروده اند،تأثیر فراوان داشته است و نیز شاعرانی چون منوچهری دامغانی از اشعار غنائی و خمریات او تأثیر پذیرفته اند.

سعید نفیسی در کتاب ممتّع ^[1]و ارجمند«محیط زندگی واحوال و اشعار رودکی» از تضمین اشعار رودکی به وسیله دیگران و همچنین از مضامین  و اشعار او که در شعر های دیگران دیده می شود نمونه هایی گرد آورده است :«وقتی که شاعری معروف شد وآنهم به پایۀ شهرت رودکی رسید شعر او طبعاً در هر زبان هست و گذشته از آن که شعرای دیگرراه شهرت خویش را پیروی از سبک او دانند هر جا که توانند به شعر او و در پیشرفت مقصود خویش دست توسل یازند و به همین جهت است که اغلب  شعرای بزرگ تر و معروف تر از خویش راپشتیبان خویش سازندو شعر او را تضمین کنند،یعنی به همان وزن وقافیه که او سروده است شعری بسرایندو یک یا چند بیت از اشعار اورا به استعانت بیاورند.از اشعار رودکی تا جایی که به ما آگهی رسیده است این ابیات را شاعران دیگرکه همه بزرگان شاعرای  فارسی زبان بوده اند تضمین کرده اند و این هم غنیمت است،چه همین اشعار  درکتب دیگر  محفوظ نمانده بودو در دواین شعرا  مانده و بایگانی شده است. از جمله:

1-غضایری رازی شاعر بزرگ سده چهارم در قصیدۀ لامیۀ دوم خود که مطلع اش این است:

                 پیام داد بمن بنده دوش باد شمال                                ز حضرت ملَکِ مُلک بخش دشمن مال

در مدح محمود غزنوی ودر پاسخ قصیده عنصری که وی را طعن کرده بود که در سپاس گزاری از بسیاری صلۀ ممدوح نالیده است این دو بیت را در  پی یکدیگر آورده است:

بشعر شکُر نگه کن که رودکـی گفتست:                              همه کس را درویشیســـت و رنـج عیـال

غم وعناست مرا،گفت،زین ضیاع وعقار                             فغال همی کنم از رنج گنج وضعیت مال

این دو بیت را  غضایری از رودکی تضمین کرده است.

2-مسعود سعد سلمان: سده پنجم در قصیده ای به این مطلع:

                 ز شاه بینم دلهای اهل حضرت شاد           هزار رحمت بر شاه واهل حضرت باد

و دروصف جشن تگین آباد یک مصرع از رودکی را در مدیحه تضمین کرده گوید:

چومن بینم در تخـت خسروانــه تــرا                 بــدستگاه فـــریــدون و پــایگاه قبـــاد        

                 جز انکه نگویم شاه،که رودکی گوید:         «خدای چشم بد از ملک تو بگرداناد»

3-عثمان مختاری غزنوی شاعر معروف سده  پنجم در قصیده ای به این مطلع:

ای بر همه احرار جهان شاه وخداوند                تأییید هنرورزی واقبال خـردمنــد

ویا:

آن بیت که استاد عجم گفت برین وزن               نه مارا بدین حسب همی شاید مانند

                 «ای جان همه عالم در جان تو پیونــد        مکروه تو ما را منمایاد خداوند»             

4-سوزنی سمرقندی شاعر شهیر سده ششم در قصیده ای به این مطلع:

                                   ای چو جان عزیز،فرزندم    ای دل و دیده و جگر بندم

که خطاب به پسر اوست سه بیت از رودکی را تضمین کرده و می گوید:

                                   انــدریـــن حسب رودکـــی گـــــویی         عــــاریـــت داد بــیتکی چــنــــدم:

                                   «چون کسی کردمت بدستک خویش         گـــنـــۀ خــویش بــر تـــو افگندم»

                                   «خـــانــه از روی تــو تـهـــی کردم          دیـــده از خـــــــون دل بــیــاگندم»

                                   «عـجــب ایــد مــــرا ز کردۀ خویش         کـــز در گـــریـــه ام، همی خندم»

در اینجا ابیات رودکی ختم است،زیرا که پس ازاین سه بیت  گوید:

                                   بـــی جـــمـــال تــو ای پسر، حـــاشا         هــــمـــچــــو دیـــوانــگان بی بندم

و سوزنی در جای دیگر:

                                   صدر جهان رسید به شادی و خرمی          در دوستان فزونی و از دشمنان کمی

و میگوید:

                                   در بیت تو بصورت تضمین ادا کنم          یک بیت رودکی را در حق بلعمی:

                                   «صدر جهان،جهان همه تاریک شب شدست                 از بــهـــر مـا سپیــدۀ صادق همی دمی»

6-معروفی بلخی شاعر سده چهارم تضمین کرده و گوید:

                                   از رودکــی شــنــــــیـــدم استــاد شــاعـــران:                «کندر جهان بکس مگرو جز به فاطمی»

7-فرخی سیستانی شاعر  شهیر سده پنجم در قصیده ای به این مطلع:

                 ای قصد تو به دیدن ایوان کسروی            اندیشه کرده ای که به دیدار آن روی

در مئدیحه ای در باره خواجه ابوالقاسم بن حسن یک بیت رودکی را تضمین می کند و گوید:

یک بیت شعر یاد کنم،زانکه رودکی                 گرچه ترا نگفت سزاوار آن تویی

«جز برتری ندانی،گویی که آتشی  جز راستی نجویی،مانا ترازوی»

7-معزی شاعرسده ششم در قصیده ای به این مطلع:

                 ایا شهریاری که صاحبقرانی ز جد و پدر یادگار جهانی

او در مدح پسران ملک شاه یک بیت از رودکی را تـضمین کرده و گفته است:

                 یــکی بـیـت نـغـز است مر رودکی را       کـه انـــدر جـهــان تــو ســــــزاوار آنی:

                 «نه جز عیب چیزیست کان تو نداری       نه جز غیب چیزیست که کان تو ندانی»

8-عثمان مختاری غزنوی در قصیده ای بدین مطلع گوید:

                 شد چشم من از نامۀ معشوق پر از نم        دید از اثــر خـامـۀ او قـامت مــن خــم

بیتیست بــدین قـاعــده استــاد عجم را                کآن بیت به مدح تو متین آمد و محکم:

«تــادرگــۀ او یــابـی،مگـذر بدر کس                زیــرا کــه حـرام است تیمـم بـلب یـم»

9_معزی سمرقندی نیز اینطور گفته و تضمین کرده:

                 آن چــنـبـر پـر حـلـقـه و آن حلقۀ پرخم                        دامست و کمندست برآن عارض خرم

وهمو در مدیحه  این بیت را آورده و گفته است:

                 تضمین کنم این بیت که از روی حقیقت                      معنیش جزاو را بجهان نیست مســلـم:

                 «تـــا درگـــۀ او یـابی ، مگذر بـدر کس                      زیــرا کــه حـــرامست تـیمـم بلب یم»

10-خاقانی شروانی شاعر سده ششم در قصیدۀ بدین مطلع:

                 جــام مــی تـــا خط بغداد ده،ای یار،مرا                      بــاز هـم در خط بـغداد فکن بار مرا»

که در باز گشت از سفر حج خطاب به کسی است که در پی قتل وی بوده و عیاری را بکشتن وی بر انگیخته است این مصرع از رودکی است که تضمین کرده است:

                                   منتی دارم گر بر سر نطعم چو چراغ                         بنشانی خوش آنگه بکشی زار مــــرا

                                   کس بعیار فرستادی و گفتی کــه بــسر                        خون بریزد بسر خنجر خونخوار مرا

                                   وز پــی آنـــکه ز سّرتو خبر دار شوم                         «کس فرستــاد بسر انــدر عیار مرا»

تــیـغ عــیـار چه باید ز پی کشتن من؟                       هم تـو کش،کز تو نیاید بدل آزار مرا

بخاطری این مصرع از ن رودکی است که درحدایق السحرآمده از اوست:

                 کس فرستاد بسر اندر عیار مرا                                 که مکن یاد به شعراندر بسیار مرا^[2]         

 

 

مضامین رودکی در اشعار دیکران:         

از آنجایکه شعر رودکی در ذهن هر شاعر پارسی گوی جای استوار داشته است از این سبب شعر او در حکم مطردات یعنی (شعر راست و روان) و بدیهیات نخستین بشمار میرفته و از همین سبب شعرای بعد از او، مضامین وی را آورده اند که چیزی از شئون  این شاعران نمی کاهد بلکه ثابت می کند که در آثار اسلاف خویش تسلط داشته اند.به همین نسبت بعضی از مضامین رودکی در اشعار شعرای که پس از او آمده اند دیده می شود،از آن جمله:

1-    از رودکی:

نیک بخت آن کسی که داد و بخورد        شور بخت آن کسی که  نخورد ونداد

وشیخ سعدی در (گلستان)از او برده است:

عاقلی را پرسیدند که نیک بخت کیست وبدبخت چیست؟ گفت:نیک بخت آنکه خورد و کِشت و بدبخت آنکه مُرد و هشت.

2-    رودکی گفته است:

درست و راست کناد این مثل خدای ورا:                             اگر ببست یکی در، هزار در بکشاد

ودر جای دیگر گفته است:

ایزد هر گز دری نبندد بر تو                تا صد دیگر ببهتری نکشاید

                 این مضمون را مسعود سعد سلمان چنین آورده است:

                                   غمی باش،ازیرا خدای عزو جل                                دری نبندد،تا دیگری بنکشاید

وقطران تبریزی در یک رباعی چنین سروده است:

                                   ایزد همه ساله است با مردم راد                                بر مرد دری نیست،تا ده نکشاد

ابوالمظفرمکی پنجدهی سروده است:

                                                    شاد بدانم که چو بندد دری    ایزد مان باز کشاید دری     

سنایی فرموده است:

از آن زمان که فگندند چرخ را بنیاد                                   دری نبست زمانه که دیگری نکشاد

و همین مضمون را در حدیقه چنین آورده است:

                                   هر یکی را عوض دهد هفتاد گر دری بست برتو،ده بکشاد

و نیز سعدی گوید:

                                   خدا گر ز حکمت ببندد دری ز رحمت کشاید در دیگری

3-    و نیز رودکی راست:

                                  ناز اگر خوب را سزاست بشرط                               نسزد جز ترا کرشمه و ناز

و سنایی غزنوی نزدیک به همین مضمون  سروده است:

                                   ناز را روی بباید همچون ورد                                  گر نداری گرد بد خوی مگرد

                                   زشت باشد روی نا زیبا ونـــاز                                 حیف باشد چشم نا بینـا و درد

 4- رودکی:

                 من موی خویش را نه از آن می کنم سیاه   تا باز نو جوان شوم و نو کنــم گناه

                 چون جــامـه هـا بوقت مصیبت سیه  کنند   من موی از مصیبت پیری کنم سیاه

و کسایی مروزی  شاعر بزرگ قرن چهارم از او برده است:

من موی را نه از پی آن می کنم خضاب                             تا باز نو جـوان شوم و نــــو گنه کنم        

                 مردم چو مو به مـاتـم پیری سیــه کنــنــد                     من موی را به مرگ جوانی سیه کنم

رشید وطواط شاعر سده ششم:

وداع و فرقت احباب ویاد عهد شباب                                  دیار عمر و امیدم  خراب کرد وبباب

اگر به سوگ عزیزان کنم جامه سیاه                                  سیاه کردم من  موی خود به سوگ شباب

5-    رودکی گوید در غزل:              

اگر گل آرد بار آن رخان او نشگفت                                   هر آینه همه چو می خورد گل آرد بار

و دقیقی در مدیحه گوید:

اگر سر آرد بار آن سنان او نشگفت                  هر آینه چو همه خون خورد سر آرد بار

((المعجم فی معییر اشعار عجم.ص444))

6-    رودکی راست:     

یکی آلودۀ باشد که شهری را بیالاید                      چو از گاوان یکی باشد که گاوان را کند ریخن

این معنی را سعدی برده است و می گوید:

چو از قومی یکی بیدانشی کرد                           نه که را منزلت ماند  نه مه را

ندیدستی که گاوی در علفزار                             بیآلاید همه گاوان  ده را

7-    رودکیگوید:

چرا عمر کرگس دوصد سال ویحک                                 نماند فزونتر ز سالی پرستو؟

وزیر ابوطیب مصعبی گوید:

چرا عمر طاؤس و دراج کوته                       چرا مار و کرگس زید در درازی

8-    رودکی راست:

با صد هزار مردم تنهایی                             بی صد هزار مردم تنهایی

و عنصری بلخی از او گرفته:

                 اگر چه تنها باشد همه جهان با اوست        وگرچه با او باشد همه جهان تنهاست

9-    رودکی گفته است:

هر که نامخت از گذشت روزگار  نیز ناموزد ز هیچ آموزگار

و این شعر آنقدر پسندیده است که ابو شکور بلخی در مثنوی آفرین نامه که در 337 سال پس از مرگ رودکی سروده است همین مطلب را با همان قوافی رودکی منتهی در بحر تقارب چنین گفته:

                 مگر پیش بنشاندت روزگار                   که به زو نیابی تو آموزگار

                

 

 

+++++++++++++++++++++++++++++

 

126-5-1.شاعران عهد ساماني:

ابوعبدالله جعفر بن محمد بن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم

(زادهٔ ۴ دی۲۳۷، رودَک – درگذشتهٔ ۳۱۹/329هـق./[جنوری 940م]، پَنجَکِنت)

رودکی را نخستین شاعر بزرگ پارسی‌گوی و پدر شعر پارسی می‌دانند به این خاطر است که تا پیش از وی کسی دیوان شعر نداشته‌است و این از نوشته‌هایفارسی/عربی‌نویس هم عصر رودکی- ابوحاتم رازی مسجل می‌گردد. رودکی بنا بر روایات سنتی علی رغم اینکه اشعار بسیار گفته ونفوذ بسیاری نیز در رأی ودل نصر بن احمد(نصراول) سامانی داشته است که این محبوبیت تا زمان نصر دوم ادامه می یابد.او را شعرای معاصرش با هوش وقریحه دانسته اند و معترف به آن بودند ونیز او پدر شعر پارسی میدانستند. هرچند قوالب شعر پارسی پیش از وی تثبیت یافته بود،اما تردیدی نیست که رودکی به آن درخشندگی و وسعتی بخشیده بود که تا آنزمان نا شناخته بود.ابو حاتم رازی(در گذشته به سال322هـق./934م)از معاصران رودکی در مغرب ایران که آثار خود را به عربی می نوشت،اما احتمالاً فارسی را میدانست از روی استهزا و کوچک نگری به (رودکی) می گویدکه«آنچه به تازگی در  خراسان از راه شعر بوجود آمد،سخن بی معنی،بی مناسبت و بدون فایده است بی مناسبت و بدون قایده است. » ((کتاب الزینة،صص3-122)).فرای، علاوه می کند  این که اسلاف رودکی هنوز موفق نشده بودند که توجه محافل ادبی را به آثار خود جلب کنند وآنها را به عنوان ادب راستین  بقبولانند.اما پس از رودکی مقبولیت عام شعر پارسی امری تحقق یافته بود.اشعار رودکی سرشاراز ذوق  وسبکی مستقل ودرخشان که در آن استحکام با سادگی پیوند یافته است خبر می دهد. (( تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، از سلسله تحقیقات ایران‌شناسی دانشگاه کمبریج، نشر امیرکبیر،۱۳۶۳، تهران، صفحهٔ ۵۲۹تا 530؛. ))ریچارد فرای عقیده دارد که رودکی در تغییر خط از خط پهلویبه خط فارسی نقش داشته‌است چنانچه ریچارد فرای اذعان میدارد که:«من معتقدم که رودکی،شاعر ماواءالنهر در تغییر خط فارسی از الفبای پهلوی به عربی دخالت داشته است.ازاین گذشته خوارزمی در مفتح العلوم،اگر نه به صراحه به وجود نوشتار فارسی نوین اشاره می کند.گمان من این است که چرخ بیشتر دیوان سالاری در بخارا به نوشته پارسی می گشت،وضمن آن که زبان گفتگو"اداری" دیوان سالاری بود، از عربی نیز در موارد رسمی تر،مثلاً در امور دینی و روابطی که به خلافت بغداد ارتباط می گرفت استفاده می شد..به عباره دیگر دیوان سالاری  سامانی ها دوزبانه بود».((تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، نشر امیرکبیر، صفحهٔ ۱۲۷.))از تمام آثار رودکی که گفته می‌شود بیش از یک میلیون و سیصد هزار بیت و نیز شش مثنوی بوده‌است، فقط ابیاتی پراکنده به همراه چند قصیده، غزل و رباعی باقی مانده‌است. تعداد ابیات باقی‌مانده از رودکی را ۱۰۴۷ بیت گزارش می‌کنند.((دیوان رودکی سمرقندی. بر اساس نسخه: سعید نفیسی و ی. براگینسکی. مؤسسه انتشارات نگاه. چاپ دوم. ۱۳۷۶. ص۳۴.))

ویژه گی های شعر رودکی:

سبک شعری رودکی، سبک غالب آن روزگار یعنی سبک خراسانی است. ویژگی‌های سبک خراسانی در شعر رودکی نمود کامل و جامعی دارد و به همین دلیل می‌توان او را نماینده تام و تمام این سبک از شعر فارسی دانست.((خسروی، حسین: سبک شعر رودکی. در نشریه: زبان و ادبیات فارسی: بهار ۱۳۸۹ , دوره ۱ , شماره ۱ ; از صفحه ۶۷ تا صفحهٔ ۹۵)).

 

اگر چه سروده‌های وی در دایره ادبیات غنایی و بعضاً تعلیمی جای می‌گیرد، اما اندکی تأمل در شعر او نشان می‌دهد که وی از داستان‌ها و موضوعات حماسی، به خوبی آگاهی داشته و با استادی و مهارت تمام توانسته‌است این مسئله را در شعر خود بازتاب دهد. جدا از این، شعر رودکی نشان دهنده فضا و حال و هوای حماسی است که بر جامعه آن روزگار سایه افکنده بود. رودکی اغلب در توصیفات غنایی از عنصر حماسه بهره برده و بدین وسیله به شعر خود صلابت و فخامت ویژه‌ای بخشیده‌است(( باباصفری، علی اصغر: حماسه در شعر رودکی. در نشریه: تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی: پاییز ۱۳۸۸ , دوره - , شماره ۱ ; از صفحه ۳۵ تا صفحهٔ ۴۹)).

 

یکی از مهارت‌های او کاربرد صور خیال، از جمله تشبیه و استعاره در اشعار است، تصاویری که رودکی در اشعارش به کار برده، بر عکس شعرای دیگر سبک خراسانی، متحرک و جاندار است. در میانتصویرهای گوناگون، تشبیه مهم‌ترین نوع تصاویری است که رودکی بدان علاقه نشان داد. با بررسی‌هایی که از سرودهایش به عمل آمده، اکثر تشبیهات او از نوع حسی به حسی و عقلی به حسی‌اند که در انواع مختلف آن، از جمله: تشبیه مضمر، تفضیل و… بکار رفته‌است. ((ابراهیم تباربورا، ابراهیم: تشبیه در اشعار رودکی. در نشریه: پژوهش‌نامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی): بهار ۱۳۸۹ , دوره ۲ , شماره ۵ ; از صفحه ۷۷ تا صفحهٔ ۱۰۲. ))

 

مفاخرهیا خودستایی :از مضامین رایج در شعر فارسی است. رودکی سمرقندی نیز از این موضوع بهره برده‌است. او گاه به شعر خود می‌بالد و گاه به امور دیگری که در این مقاله تحت عنوان مفاخرات غیر شعری بررسی شده‌است. در ستایش شعر خود، او بر خصایصی چون اعتدال کلام، محتوای اشعار، تأثیر و قبول آن و شهرت و فراگیر شدنش تأکید می‌کند. در این دسته مفاخرات او بیشتر درصدد جلب توجه ممدوح و رقابت و منافست با دیگر شاعران است. در مفاخرات غیرشعری او به صفات و ویژگی‌ها و شرایطی که به ویژه در ایام جوانی از آن بهره‌مند بوده اشاره می‌کند و به آن‌ها می‌بالد.((محمودی، مریم: مفاخره در شعر رودکی. در نشریه: زبان و ادبیات فارسی: زمستان ۱۳۸۹ , دوره ۱ , شماره ۲ ; از صفحه ۱۱۳ تا صفحهٔ ۱۲۲.))

 

موسیقی و رودکی

در تذکره‌ها آمده رودکی چنگ نواز بوده‌است. می‌گویند توان و چیرگی رودکی در شعر و موسیقی به اندازه‌ای بوده‌است که نیروی افسونگری شعر و نوازندگی وی در نصر سامانی چنان تأثیر گذاشت که وی پس از شنیدن شعر «بوی جوی مولیان» بدون کفش، هرات را به مقصد بخارا ترک کرد. این داستان که در کتاب چهار مقاله از نظامی عروضی آمده‌است بر این قرار است که امیرنصر سامانی از بخارا به هرات می‌رود و دلبستهٔ هوای هرات می‌گردد. بازگشت به بخارا را چنان فصل به فصل عقب می‌اندازد که مدت چهارسال او و ملازمانش در هرات می‌مانند. لشکریانش که دلتنگ بخارا شده بودند به رودکی که در آن زمان نزد امیرمحتشم و مقبول القول بود روی آورده و به او گفتند اگر هنری بورزد و شاه را به بازگشت به بخارا ترغیب کند پنجاه هزار درم به او پاداش می‌دهند. رودکی نیز می‌دانست در این هوای لطیف نثر کارگر نیست و باید چیزی بسراید و بنوازد که از هوای هرات لطیف تر بنماید. از این رو قصیده ای می‌سراید و هنگامی که امیر سامانی صبوحی کرده بود، چنگ نواخته و آن تصنیف را با آواز می‌خواند؛و امیر چنان تحت تأثیر قرار می‌گیرد که بدون آنکه کفش را در پایش کند سوار بر اسب می‌شودو مستقیم به سوی بخارا می‌تازد؛ و نقل است که کفش‌هایش را تا دو فرسنگ دنبال او می‌بردند؛ و رودکی پنجاه هزار درم از لشکریان می‌گیرد.^[1]

آن قصیده اینگونه‌است:

بوی جـوی مولیــان آیــد هــمــی                             یــاد یــار مهربان آیـد هـمی

ریــگ آمــــوی و درشتـی راه او           زیر پــایــم پرنیان آید هـمی

آب جیحون از نشاط روی دوست           خنگ ما را تا میان آید همی

ای بخــارا! شــاد باش و دیر زی            میر زی تو شادمان آید همی

میر مـاه است و بـخـارا آسمــــان           مـــاه سوی آسمــان آید همی

میر سرو است و بخارا بـــوستان           سرو سوی بوستان آید همی

آفرین و مــــدح سود آیــد هــمــی           گربه گنج اندرزیان آیدهمی

او برای سروده‌های آهنگین خود یک راوی داشته که نامش احتمالاً مج یا ماج که اشعار رودکی را با صدای خوش می‌خوانده‌است. خود رودکی در شعر خود از او بنام مج یاد می‌کند. اما فرهنگ انجمن آرای ناصری نام او را ماج ثبت کرده‌است.(( دیوان رودکی سمرقندی، سعید نفیسی، نشر نگاه، صفحهٔ ۱۹))

رودكي در سرودن قصيده و مثنوي استاد بود، بسياري از شاعران دوره‏هاي بعد،او را «سلطان شاعران» و «استاد شاعران» خوانده‏اند. اشعار وي ساده، روان و به سبك خراساني سروده شده است. رودكي علاوه بر ديون كليه و دمنه و سندبادنامه و چند منظومه ديگر هم داشته است كه اكثر آنها از ميان رفته، به سبب شباهت نام ممدوح رودكي يعني «نصر» و ممدوح قطران تبريزي، يعني «بونصر محلان» تعدادي از ابيات اين «شاعر به هم تخليط شده است. وفات رودكي در 329 هـ.ق اتفاق افتاده است. از اشعار اوست:

  روي به محراب نهادن چه سود        دل به بخــارا و تبــان طراز

 ازد تـــو وســوسـۀ عـــاشــقــي        از تــو پـذيـرد، نپذيرد نماز

و هم:

دلــدار قــلنــدر است و مـن بازاری         او با طرب و نشاط و من بازاری

ای جان تو اگر دل ز کفش باز آری        صیـدی بــود آن کر دهن باز آری

ویا:                              چون کار دلم ز زلف او ماند گره

بر هر رگ جان صد آرزو ماند گره

امید ز گریه بود، افسوس! افسوس!

کان هم شب وصل در گلو ماند گره

***

زلفت دیدم، سر از چمان پیچیده

وندر گل سرخ ارغوان پیچیده

در هر بندی هزار دل در بندش

در هر پیچی هزار جان پیچیده

                 ***

چرخ کجه باز، تا نهان ساخت کجه

با نیک و بد دایره درباخت کجه

 هنگامهٔ شب گذشت و شد قصه تمام

طالع به کفم یکی نینداخت کجه

                 ***

ای نالهٔ پیر خانقاه از غم تو

وی گریهٔ طفل بی گناه از غم تو

افغان خروس صبح گاه از غم تو

آه از غم تو! هزار آه ازغم تو!

                 ***

یوسف رویی، کزو فغان کرد دلم

 چون دست زنان مصریان کرد دلم

ز آغاز به بوسه مهربان کرد دلم

امروز نشانهٔ غمان کرد دلم

 

 

شعرهای رودکی سمرقندی

 

واجب نبود به کس بر، افضال و کرم

واجب باشد هر آینه شکر نعم

تقصیر نکرد خواجه در ناواجب

من در واجب چگونه تقصیر کنم؟

                 ***

بر عشق توام، نه صبر پیداست، نه دل

بی روی توام، نه عقل بر جاست، نه دل

این غم، که مراست کوه قافست، نه غم

این دل، که تراست، سنگ خاراست، نه دل

                 ***

چون کشته ببینی‌ام، دو لب گشته فراز

از جان تهی این قالب فرسوده به آز

بر بالینم نشین و می‌گوی بناز:

کای من تو بکشته و پشیمان شده باز

                 ***

آمد بر من، که؟ یار، کی؟ وقت سحر

ترسنده ز که؟ ز خصم، خصمش که؟ پدر

دادمش دو بوسه، بر کجا؟ بر لب تر

لب بد؟ نه، چه بد؟ عقیق، چون بد؟ چو شکر

                 ***

هان! تشنه جگر، مجوی زین باغ ثمر

 بیدستانیست این ریاض بدو در

بیهوده همان، که باغبانت به قفاست

چون خاک نشسته گیر و چون باد گذر

 

***

 نامت شنوم، دل ز فرح زنده شود

حال من از اقبال تو فرخنده شود

وز غیر تو هر جا سخن آید به میان

خاطر به هزار غم پراگنده شود

 

 

                 من موی خویش را از آن میـــکنـم سیـاه     تا باز نو جوان شوم از نو کنم گنــاه

                 چون جامه ها به وقت مصیبت کنند سیاه    من موی از مصیبت  پیری کنم سیاه

محمد عوفی و جامیو دیگران براین عقیده اند که رودکی از مادر نابینا به دنیا امده،اما اشعار شاعر خلاف این را نشان میدهد.نخستین دلیل تشبیهاتی است که او در اشعار آورده است:

                                   خورشید را ز ابر مدد روی گاه گاهچونان حصاری که گذر دارد از رقیب

یا:

لاله میان کشت بخندد همی ز دور          چون پنجۀ عروس به حنا شده خضیب

ویا:

وآن زنخدان به سیب ماند راست            اگر از مشک خال دارد سیب

گویندۀ این اشعار،که نمونه های سروده های  فراوانرودکی است،ممکن نیست کور باشد. (و به زعم ویلدورانت این همان روی سیاه تاریخ است که به مرور تحریف می گرددو در پشت خود حقیقت را پنهان میسازد[مشرق زمین گهواره تمدن.کتاب اول،مقدمه].) به این معنی که اگر او کور بوده است می یایست طبیعتاً ظواهر زندگی و طبیعت را سیاه و تیره ببیند،حال که هیچ شعری وجود ندارد که کوری او را تأیید کند.البته پاره ای نیز مانند شیخ منینی در شرح تاریخ یمینی بر این عقیده اند که رودکی در پایان عمر نابینا شده است وبه سبب بیماری بر چشمش میل کشیده اند. . .؛این نکته نیز حایز اهمیت است که شاعر در واپسین سالهای حیات خود، بیاد جوانی و گذشت ایام ابیات سوزناک و شور انگیز سروده است.در هر حال آن چه  مسلم است این است که رودکی به هیچ وجه کور مادر زاد نبوده ودر سالهای پیری نا بینا شده است.

دقیقی در بارۀ رودکی چنین سروده است:

استاد شهید زنده بایستی                       وآن شاعر  تیره چشم روشن بین

و ناصر خسرو به پیروی ار دقیقی گفته است:

اشعار زهد و پند بسی گفتست               آن شاعر تیره چشم روشن بین

در ابیات بالا نیز دلیلی برای کور مادرزاد بودن رودکی نمیتوان یافت،و همین قدر مسلّم می شود که رودکی در ایام آخر عمر نابینا شده است.

میان اشعاری که از «کلیله و دمنه» رودکی باقی مانده است این ابیات وجود دارد:

تا جهان بود از سر مردم فراز                        کس نبود از راز دانش بی‌نیاز

مردمان بخرد اندر هر زمــان                         راز دانش را بههرگونه زبان

گرد کردند و گرامــی داشتنــد                         تا به سنگ اندر همی بنگاشتند

دانش اندردل چراغ روشنست                         وز همه بد بر تن تو جوشنست

او در مورد گذشت جوانی و مصائب پایان زندگی با دریغ و درد در این بیت یاد می کند:

عیال نی، زن وفرزند نی،معونت نی                          زین همه تنعم آسوده بود و آسان بود

عشق و عاشقی یار و همدم مایۀ بسیاری از اشعار رودکی را تشکیل میدهد:

نیست فکری بغیر یار مرا           عشق شد در جهان عیار مرا

و به گفته سوزنی سمرقندی و صابر ترمذی نام معشوق رودکی عیار میباشد:

کردم دل خویش ای بت عیار ز عشقت                               چون رودکی اندر غم عیار شکسته

«سوزنی»

گویی  هوا ز باد بهار و نسیم گل                     با رودکی حکایت عیار می کند

«صابر ترمذی»

از این بیت رودکی چنان بر می آید که در جوانی از تهی دستی به مال و ثروت رسیده است و همو می گوید:

امروز به اقبال تو ای میر خراسان                            همنعمت و هم روی نیکو دارم و بسیار

این بیت دو مسأله را روشن می سازد :یک در جوانی از اثر توجهات امیر سامانی به روی نیکو و مکنت و جا رسیده است و دو دیگر تأیید می کند  که بر علاوه اینکه امیر تمام خراسان را در امارت خود دارد.

رشیدی  سمرقندی شاعر سده ششم هجری در مورد شعر رودکی در اثر ش «سعدنامه»سروده است:

گر سری باید به عالم کس به نیکو شاعری         رودکی را بر سرآن شاعران زیبد سری

شعر او را بر شمردم:سیزده ره صدهـــزار         هــم فزون آیــد چــونــان که باید بشمری

(سیزده مرتبه یکصد هزار=یک ملیون و سه صد هزار)؛جامی در هفت اقلیم  ونجاتی و شیخ منینی در شرح یمینی،هردو تعداد ابیات رودکی را هزار هزار وسه صد بیت(0/300/100)دانسته اند که در مورد  تعداد اشعار رودکی "حبیب السیر" و "زینت المجالس" ،"مفتاح التواریخ"،"ریحانة الادب" نیز به اتفاق تعداد ابیات رودکی را یک ملیون و سه صد هزار بیت  قید کرده اند

رودکی بر علاوه اینک مثنوی کلیله و دمنه را که بنا به معروف بیشتر از نهُ هزار بیت است به نظم داستان "سندباد نامه" که به همان وزن "کلیله و دمنه " میباشد به مثنوی در آورده است.مجموعه اشعار رودکی تا سال550 که سال تالیف«چهار مقاله» است وجود داشته وتا حوالی 618که سال تالیف«لباب الابواب" است متداول بوده است.با دریغ و درد،از این همه شعر امروز فقط1047 بیت منسوب به رودکی در دست است که عبارت اند از:

قصاید و قطعات 572 بیت

رباعیات 76 بیت

از ابیات پراگنده(قصایدو قطعاتو غزلیات و غیره)177بیت

از مثنویات 222 بیت

کتاب کلیه ودمنه که اصل ان به زبان هندویی(سانسگرت) نوشته شده بود که نوشته ان را به "ویشوسرمن" ویا (Hitopedesa) نسبت میدهند که این کتاب به سانسگریت بنام(Pantatantra) یا پنج دریا یا پنج آب که تا حال  دو استان یکی در هند و دیگری در پاکستان به این نام یاد می گردد.به امر مامون، با پرداخت هزینه هنگفت از هندوی به زبان عربی برگردانده شد و زمانی که نصر بن احمد این سخن بشنید به دستور خویش خواجه بلعمی،را واداشت تا آنرا از زبان تازی به زبان فارسی برگرداند ولی رودکی را فرمودتا آن را بنظم آورد و کلیله و دمنه اندر زبان خورد و بزرگ افتاد و نام اوبدین زنده گشت و این نامه ازاو یاد گار بماند و چینیان بر آن تصاویر اندر افزودند تا هر کس را دیدن و خواندن خوش آید.

حمد الله مستوفی آورده است که «کلیله و دمنه فارسی از منشئات او [رودکی] است.»فردوسی در باره کلیله و دمنه چنین سروده است:

يکي نـــامــه بنشست بـر پهلوی                              نبد ان زمان جـــــز خط پهـلوی

همی بــود بـــا ارج در گنج شاه                              بدو ناسزا کس نــــکردی نــگاه

چنین تـا بـه تــازی سخن راندند                              ازآن پهـلوانی هـمــی خـوانــدنـد

کليله بــه تــازي شد از پهــلوي                               بدين سان که اکنون همي بشنوي

بتــازي همي بود تـــــا گاه نصر                              بدانگه که شد درجهان شاه نصر

گرانمايه بوالفضل دستــــوراوي                              که انـدر سخــن بود گنجور اوي

بفرمــود تـــا پــــارســي و دري                              نبشتنـــد و کـــوتـــاه شـد داوري

وزان پس چو پيوسته راي آمدش                             بــدانش خـــرد رهنمــاي آمــدش

همي خواست تا آشکار و نــهــان                              ازو يــــادگاري بـــود درجـهـان

گــــــزارنـــده را پيش بنشانـدــند                             هــــمـه نامه بر رودکي خواندند

بــپــيــوست گويــا پـــــراگنده را                             بسفت ايـــنچـــنين در آگنده را

بــــدان کو سخن راند آرايشست                              چو ابــلـه بود جاي بــخشايشست

حــديــث پــراگنــــده بــپـــراگنـد                             چوپيوسته شد جــان و مغزآگنــد

جهاندار تا جــــــاودان زنده بــاد                              زمـان و زمين پيش او بنـده بــاد

از انديشه دل را مدار ايچ تنــگ                              که دوري تـو ازروزگاردرنــگ

گهي بــــرفراز و گهي بر نشيب                             گـهي بـــا مراد و گهي بــا نهيب

ازين دو يکـــي نيز جاويد نيست                              بـبـودن تـــو را راه امـيــد نيست

نگه کن کنون کار بوزرجــمــهر                             که ازخاک برشدبه گردان سپهـر

فراز آوريدش بخـــــاک نژنـــــد                              همــان کس که بردش با بر بلند

 

دقیقی: ابومنصور محمدبن احمد دقيقي طوسي از شاعران عصر ساماني است، از جزئيات زندگي او هم اطلاع دقيقي در دست نيست. شهرت او به سبب سرودن شاهنامه به دستور نوح بن منصور ساماني است.

از اين كتاب قريب 2022 بيت در داستان گشتاسب و ظهور زردشت و حملۀ ارجاسب توراني به ايران در دست است كه فردوسي در شاهنامه خود نقل كرده است. چون دقيقي از زردشت با احترام سخن مي‏گويد و اشاراتي به آيين زردشت دارد، ظاهراً بر آن است كه وي آيين زردشتي داشته است.

دقيقي علاوه بر شاهنامه، قصايد، مدايح و غزل نيز ساخته است. از قصايد بر جاي مانده از او معلوم مي‏شود كه وي سبك وروشي خاص داشته و شعر پخته سروده است. در اثناي قصايد پند و اندرز و راهنمايي و ترويج صفات مردانگي آورده است. از ديگر اشعار او قريب سيصد بيت مانده است. در غزل‏سرايي لطيف و در مدح قوي است،اما در داستا‏ن‏سرايي به پاي استاد طوس نمي‏رسد. همان طور كه فردوسي هم اشاره كرده،ابيات سست و كلمات متنافر در شاهنامة او ديده مي‏شود. او در جواني بين سالهاي 367 ـ 370 هـ به دست يكي از غلامان خود كشته شده است. از اشعار اوست:

شب سياه بـدان زلفكان تــو مــانــد                     سپيــد روز بــه پـــاكي رخان تو ماند

عقيق را چوبسايند نيك سوده‏گران                                       گر آبــدار بــود بــا لبــان تـو مــانــــد

به بوستان ملوكان هـزار گشتم بيش                                    گل شكفته بـــه رخســارگان تو مانــد

دو چشم آهو و نرگس شكفته به بـار                                   درست وراست بدان چشمكان توماند

 

ابیات پراگندۀکه از رودکی  باقی مانده است نشان میدهد که او به جزمنظومۀ «کلیه و دمنه» و به جز مثنوی «دوران آفتاب» بنا به گفتۀ مولف «فرهنگ جهانگیری» و«سندباد نامه» شش مثنوی دیگر نیز داشته است.این مثنوی ها را استاد سعید نفیسی به ترتیب  زیر نقل کرده است:

1.مثنوی مطوی موقوف از بحر سریع به این وزن:«جامۀ پرصورت دهر ای جوان،منفعلن منفعلن فاعلان» که از آن فقط سه بیت در دست است.

1.مثنوی مسدس اخرب  مقبوض  محذوف از بحر هزج به این وزن:«بگرفت به چنگ وچنگ وبنشست،مفعول ومفاعلن فعولن» که از آن نیز فقط سه بیت مانده است.

3.مثنوی مسدس محذوف از بحر مضارع به این وزن:«جوانی گسست وچیره زبانی،مفاعل فاعلات فعولن» که از ان نیز سه بیت مانده است.

4.مثنوی اصلم مسبغ از بحر خفیف به این وزن:«گرچه نا مردم است آن ناکس،فاعلاتن مفاع لن فع لان»  مه از ان 28 بیت در دست است.

5.مثنوی مثمن مقصور از بحر متقارب به این وزن:«چو گشت آن پریروی بیمار غنج،فعولن فعولن فعول» که از آن 43 بیت باقی مانده است.

6.مثنوی مسدس مقصور از بحر هزج به این وزن:«بهشت آیین سرایی را بپرداخت، مفاعلین مفاعلین مفاعیل» که از آن  13 بیت در دست است.

ویک مثنوی دیگر را نیز به  رودکی نسبت داده اند ، مسدس مجنون اصلم از بحر رمل به این وزن:«ای زتو ذره کمند خورشیدی،فعلاتن فعلاتن فعلن» که این مثنوی در  دیوان قطران  تبریزی نیز ثبت شده است.عقیدۀ  دیگری نیز وجود دارد که استاد نفیسی این شعر رااز مثنوی «ساقی نامۀ» طهوری ترشیزی شاعر قرن دهم میداند.

از رودکی این مرثیه موجود میباشد :

                                   کاروان شهیــد رفت از پیش وآن ما رفته گیر و می اندیش

                                   از شمار دو چشم یک تن کم  وز شمار خــرد هزاران بیش

در هجویات رودکی هرگز هتاکی دیده نمی شود.

جایی که بسیار بر خشم است گفته است:

                                   آن خر پدرت به دشت خاشاک زدی          مامات دف ودورویه چالاک زدی

                                   آن بر سر گورها تبارک خوانــــدی          وین بر در خان ها تبـوراک زدی

پیداست که هیچ مبالغۀ  در این هجا نیست،آنهم در حق کسی که پدرش در گورستان مصحف میخوانده ومادرش بر در خان ها دف می زده است.

واین هم نمونۀ  مثال از یک هجو دیگر رودکی:

                                   چرخ فلک هرگز پیدا نکرد                    چون تو یکی سفلۀ دون ژکور

                                   خواجه ابوالقاسم از ننگ تو                    بر نکند سر به قیامــت ز گور

"ژکور به معنی پست و سفله" فرهنگ  واژه های فارسی.

در مورد تغزلات او عنصری شاعر سده پنجم هجری /سیزدهم میلادی گوید:

                                   غزل رودکی وار نیکو بـــود                  غزل های من رودکی وار نیست

                                   اگرچه بکوشم به باریک وهم                                   به این پرده اندر مرا راه نیست

و این منتهای جلالت رودکی را در غزل نشان می دهد:

رودکی که در یکهزاد واندی سال یعنی هزار و دویست سال که سرزمین  گویش فارسی در ایران خراسان بزرگ وبلخ و بخارا از غزل سرایان بزرگ خالی نمانده که رودکی در  این جایگاه بلند خود بر این گروه بی شمارغزل سرایان شهریاری و پیشوایی دارد.جایی گوید:

                                   گل صد برگ و مشک و عنبر وسیب        یاسمن سپید ومورد بزیـــب

                                   این هــمــه یکسره تـــمـــــــام شدست        نزد تو ای بت ملوک فریب

و در جای دیگر :

                                   عشق را گرپیمبری،لیکن     حسن را آفریده گار تویی

آیا عاشق تواند در جلب معشوق وبر انگیختن مهر او نسبت به خویش بیانی دلنواز ترو فریبنده تر از این بسراید:

                                   چو کشته بینی ام دولب گشته فراز            از جان تهی این قالب فــــرسوده بــاز

                                   بــر بــالینم نشین و می گوی بنــاز           کای من تو به کشته و پشیمان شده باز

و مطلع غزل دیگر:

                 پیشم آمد بامدادان آن نگارین از کدوخ       با دو رخ از باده لعل وبا دو چشم از سحر شوخ^[2]