نقش کنونی عربستان در خاورمیانه
فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلحIPSC-
هم سویی مجدد بازیگران کلیدی در خاورمیانه و فراتر از آن مسیری برای ایجاد امنیت در صلح، نشان می دهد که کشورهای صاحب قدرت نفت می خواهند خاورمیانه را در تصویر جهانی تغییر دهند.یکی از این کشورها عربستان سعودی است، که تلاش دارد با نقشی متفاوت خود را در صحنه بین المللی بازنمایی کند.با توجه به بافت خاورمیانه و این واقعیت که تغییرات در این منطقه آنی است ، تنها می شود به بازیگران ثابت و قدرتمند به عنوان مرجع اصلی ،که آینده خاورمیانه بر آنها استوار است، تکیه کرد.لذا به نظر می رسد مولفه هایی برای تاثیرنقش این بازیگران در سه عامل سیاسی، اقتصادی و تغییرات جهانی خلاصه می شود. در این مقاله سعی داریم در مورد نقش کنونی عربستان سعودی، یکی از این بازیگران قدرتمند بپردازیم.
– سیاسی
سیاست و اراده دولت ها، تعیین‌کننده اصلی اهداف ویک جهت از پیش تعیین شده می باشد. یکی از راه‌های درک بسیاری از نوآوری‌های اخیر سیاست عربستان سعودی از طریق دریچه چشم‌انداز برنامه 2030 است . عربستان سعودی برای تکمیل اصلاحات نابرابر داخلی خود، درصدد یک سیاست خارجی جدیدی بر ابتکارات دیپلماتیک است.هدف سیاسی عربستان ، هموارسازی روابط با همسایگان و هم حل و فصل درگیری های طولانی مدت در داخل و خارج از خاورمیانه است. عربستان سعودی قصد دارد با گسترش روابط خارجی ، به جذب سرمایه گذار بپردازد.در همین راستا در سال 2023میزبان نشست‌های مهم با شورای همکاری خلیج فارس ، آمریکا، چین ،روسیه و کشورهای آسیای مرکزی بود.اما مانورهای ژئواستراتژیک این کشور، تلاش قابل توجه و فراتری برای حل و فصل اختلافات با همسایگان و تثبیت خود به عنوان یک وزنه سنگین دیپلماتیک منطقه ای و جهانی بود. (1)
همچنین عربستان همراه با کشورهای ایران ، مصر، اتیوپی و امارات عربی متحده با آغاز سال ۲۰۲۴ به عضویت گروه بریکس درآمدند. بریکس نام اتحادیه‌ای فرا قاره‌ای است که فعالیت خود را در سال ۲۰۰۹ میلادی با عضویت پنج کشو برزیل، روسیه، چین ،هند و آفریقای جنوبی به جمع این کشورها پیوست. همه این کشورها، همگی جزو کشورهای در حال توسعه یا اقتصاد‌های در حال ظهور هستند.(2)در حال حاضر،خاورمیانه با عضویت این چهار کشور بیش از یک سوم اعضای بلوک توسعه یافته را تشکیل می دهد. همه این ابتکارات دیپلماتیک، اقتصادی و ژئوپلیتیکی به چین کمک می کند تا دسترسی و روابط کاری خود را با همه بازیگران منطقه حفظ کند. این دکترین چینی خاورمیانه چند قطبی، با تبدیل شدن اسرائیل، ایران، ترکیه و عربستان سعودی به قدرت‌های میانی که منافع محلی و جهانی را نمایندگی می‌کنند، به یک واقعیت ملموس تبدیل شده است.(3)
عربستان در اوایل سال 2023،در راستای حمایت از چارچوب سیاست چشم انداز 2030، با ایران علیرغم رقابت تاریخی منطقه ای خود، با میانجی گری چین ارتباط خود را از سر گرفتند. این حرکت نشانه گامی مثبت به سمت ثبات منطقه ای است. هر دو کشور سعی دارند برنامه های ژئوپلیتیکی و مذهبی متفاوتی را حفظ کنند که نشان می دهد ممکن است آشتی کامل به تدریج رخ دهد. این گام باعث تقویت روابط ، با خریدار مهم نفت و تامین کننده کالاهای سرمایه ای با چین شد. (4)
رقابت با امارات متحده عربی برای فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری احتمالاً اختلافات سیاستی را تشدید می‌کند و احتمال رویارویی بین امارات و رهبری عربستان سعودی را افزایش می‌دهد، اگرچه پویایی رقابتی شانس اصلاحات داخلی با هدف بهبود شرایط نظارتی و عملیاتی را افزایش می‌دهد. تا هر کشوری برای سرمایه گذاران جهانی جذاب تر شود. (5)مسئله اسرائیل و فلسطین برای ثبات در خاورمیانه مهم است. حل و فصل مناقشه بین اسرائیل و فلسطین می تواند حمایت و مشارکت آمریکا با بسیاری از کشورهای عربی از جمله عربستان را جلب کند و تاثیر عمیقی بر مانور ایران داشته باشد.(6)مواضع عربستان در مورد جنگ در نوار غزه و تلاش برای دستیابی به آتش بس ،بر ضرورت “یک صلح عادلانه و همه جانبه مبتنی بر راه حل دو دولتی” تأکید دارد.(7)
سیاست عربستان و کشورهای عربی در منطقه ایجاد موازنه های ظریفی است که خشم عمومی را برطرف ،و از منافع دولت های خود در رابطه با آمریکا و اسرائیل حمایت کند.چنین عواملی بدین معناست که احتمالاً رابطه هیچ کشور عربی در سال 2024 با اسرائیل عادی نخواهد شد .اما مقامات سعودی و اماراتی می‌دانند که اگر آشفتگی‌های هرج‌ومرج بیشتر در خلیج‌فارس و بیشتر شود، اهداف اقتصادی بلندپروازانه آنها در خاورمیانه غیرواقعی خواهد بود.(8)
عربستان سعودی در حال حاضر فاقد ظرفیت برای اتخاذ مجموعه ای گسترده از ابتکارات دیپلماتیک است. این کشور با بسیاری از پرونده های درگیری، از جمله در یمن و سودان، با چالش هایی مواجه است. این تلاش‌های میانجی‌گری، مانند درگیری‌هایی که سعی در حل آنها دارند، بسیار پیچیده هستند. عربستان سعودی با رقابت امارات متحده عربی نیز روبرو است، همسایه ای که لزوماً نمی خواهد ریاض را به عنوان تنظیم کننده سرعت دیپلماتیک و اقتصادی منطقه ببیند. ابوظبی خود را به طور فزاینده ای با ریاض بر سر مسائل سیاسی و اقتصادی ، از جمله تلاش ها برای حل و فصل جنگ یمن، سیاست های متفاوت تولید نفت، نفوذ ژئواستراتژیک در دریای سرخ و شاخ آفریقا، و رویکرد به پرونده های میانجی کلیدی مانند سودان، می یابد. (9)
– اقتصادی
اقتصاد و میزان ظرفیت آن، دولت ها را قادر می سازد ،تا سیاست خود را اجرا، و برنامه ها را به واقعیت عینی تبدیل کنند.عربستان سعودی چشم به جهان متحولی داردکه در آن از جایگاه برجسته تری برخوردار باشد. عربستان در تلاش است که اقتصاد خود را متنوع کنند ، و از این راه رهبر منطقه ای در صلح با همسایگان خود باشد و در سراسر جهان به عنوان یک وزنه سنگین دیپلماتیک دیده شود. (10)
عربستان سعودی برای دور شدن از وابستگی خود به نفت، دست به یک تحول اجتماعی و اقتصادی رادیکال به نام چشم انداز سعودی 2030 زده است.گرچه، برنامه چشم انداز 2030 عربستان در موضوع تحول سیاسی چیزی برای گفتن ندارد. دستور کار تحول سعودی شکلی از سرمایه داری تحت رهبری دولت است. ساختار سیاسی بدون تغییر باقی می ماند در حالی که اقتصاد اصلاح می شود. این تصور که دگرگونی اقتصادی می تواند مستقل از دگرگونی سیاسی اتفاق بیفتد، مطمئناً صفحه ای از کتاب چین را برداشته است.(11)در چشم انداز عربستان سعودی 2030، مقابله با جهانی به انرژی پاک از طریق تنوع اقتصادی است.بنابراین ریاض به طور قابل توجهی نگاه به توسعه فعالیت های اقتصادی غیرنفتی دارد. پروژه های بزرگ مانند Neom Line و دارایی 700 میلیارد دلاری عربستان سعودی برای انجام سرمایه گذاری های بی سابقه در توسعه بخش های غیر نفتی مانند انرژی های انرژی پذیر، ورزش و سرگرمی و هوش مصنوعی در همین راستا است.(12)عربستان سعودی تولید ناخالص داخلی خود را برای اولین بار در سال 2022 به یک تریلیون دلار رسانید. دولت ریاض ،خواهان اقتصادی است که بتواند همگام با انتقال انرژی جهانی و سیاست خارجی کمتری متکی به آمریکا باشد. سیاست‌های عربستان سعودی در راستای تحکیم قدرت و عدم وابستگی کمتر به صادرات هیدروکربن ، این کشور را به یک قدرت متوسط مهم در خاورمیانه تبدیل می کند. (13)
از طرفی دیگر، این کشور اهمیت استخراج معادن را در چشم انداز 2030، برنامه بزرگ دولت برای بازسازی اقتصاد عربستان سعودی و کاهش وابستگی آن به درآمدهای سوخت فسیلی نیز می بیند.بر اساس برآوردهای دولت ، عربستان سعودی دارای حدود 2.5 تریلیون دلار ذخایر معدنی دست نخورده است . عربستان سعودی، با توجه به اظهار نظر دولت در نظر دارد یک نیروگاه اقتصادی در خاورمیانه باشد،به همین علت به مواد معدنی نیاز دارد.لذا برای ساخت پروژه ها در گام اول استخراج معادن عربستان ، وگام دوم واردات از خارج ، و ساخت هاب در گام سوم چشم انداز اقتصادی او قرار دارد.برای اجرای این چشم انداز، ریاض بر تضمین مشارکت های جدید از جمله با امضای یادداشت های تفاهم متمرکز بر استخراج معادن با جمهوری دموکراتیک کنگو، مصر، روسیه، ایالات متحده و مراکش تمرکز کرده است. بنابراین در زمانی که اکثر شرکت‌های غربی به دلیل پایین بودن قیمت‌های لیتیوم، نیکل، و کبالت از حفاری و اکتشاف خود عقب‌نشینی می‌کنند، این کشور خاورمیانه به نقل از خودش سرمایه ای برای بازی کردن دارد.(14)
– تغییرات جهانی
تغییرات جهانی عامل بسیار مهم و تاثیر گذار مثبت یا منفی بر اجرای طرح ها ی پیش بینی شده دولت ها می باشد. تغییرات جهانی می تواند خطرات و یا فرصت هایی را برای عربستان سعودی ایجاد کند. این تغییرات می تواند ژئوپلیتیک باشد، مانند جنگ روسیه و اوکراین که بر ثبات قیمت نفت تاثیر می گذارد، یا تغییر در روند حمله اسرائیل به غزه، که کل منطقه را تحت تأثیر قرار می دهد، یا حملات حوثی ها که ناوبری دریایی در دریای سرخ را مختل می کند.
اگر حمایت منطقه‌ای یک عامل کلیدی در انعطاف‌پذیری اقتدارگرایانه است، کشورهای خلیج فارس به عنوان مرکز اقتدار گرایی در منطقه ظاهر خواهند شد. آنها فراتر از رانت نفتی، از پویایی های منطقه ای و جهانی برای تقویت رژیم های خود استفاده کرده اند. متحد برجسته حکومت‌های خودکامه عرب، آمریکا است. دیدگاه غالب در واشنگتن این است که خودکامگی‌های عربی شرکای قابل اعتمادترین با ایالات متحده هستند تا دولت‌های دموکراتیک. (15)عربستان سعودی خود را قدرتی درجه یک می بیند که موقعیت خوبی برای میانجی گری گفت و گو با هدف پایان دادن به جنگ در اوکراین دارد. ریاض در سال 2023 میزبان نشست دو روزه صلح اوکراین با نمایندگان بیش از چهل کشور بود. روسیه در این نشست شرکت نکرد و مدعی شد که این نشست یکی از «تلاش‌های بیهوده و محکوم به شکست» غرب برای حمایت از اوکراین در جنوب جهانی است.(16)
اما برای عربستان سعودی، این اجلاس نمایش موفقیت آمیزی از جاه طلبی های دیپلماتیک آن فراتر از حوزه نفوذ سنتی آن بود.(17)با وجود رویکرد بی طرفی فعال رهبران سعودی در قبال جنگ در اوکراین ،(18)ریاض حاضر نیست شراکت انرژی خود با مسکو را قربانی کند. این جنگ فرصتی را برای عربستان سعودی فراهم کرد تا نفوذ خود را بر بازار جهانی نفت تقویت، و در این فرآیند درآمد بیشتری کسب کند.(19)
در همین حال، که عربستان سعودی بی طرفی فعال خود را در مورد اوکراین ابراز می کند، همچنین روابط نزدیک خود را با چین دنبال می کند. روابط عربستان و چین از یک ساختار سفت و سخت مبتنی بر نفت به یک مشارکت جامع تر شامل پروژه های زیرساختی و انتقال فناوری پیشرفته تبدیل شده است . رهبران سعودی معتقدند سرمایه گذاری و تخصص چینی می تواند به آنها کمک کند تا اقتصاد خود را به دور از هیدروکربن ها متنوع کنند. (20)
تحت شراکت استراتژیک جدید، چین و عربستان سعودی بر روی یک “طرح همسویی” بین ابتکار کمربند و جاده چین و دستور کار داخلی چشم انداز 2030 عربستان سعودی توافق کردند و ده ها توافق نامه شامل انرژی هیدروژنی، تولید خودروهای الکتریکی و فناوری اطلاعات 5G را امضا کردند.(21)
عربستان سعودی به دنبال تنوع بخشیدن به عرضه تسلیحات خود، خرید تسلیحات بیشتر از چین را، البته به کندی، آغاز کرده است.(22) به همین منظور، طبق گزارش‌ها، سعودی‌ها با چین برای تولید پهپادها و موشک‌های بالستیک همکاری کرده‌اند.(23)در سال 2023، دو کشور دومین رزمایش دریایی مشترک خود را برگزار کردند. همچنین ، دو کشور در حال گسترش گفت‌وگوهای خود در مجامع بین‌المللی هستند .(24)
رهبران سعودی همچنان به آمریکا به عنوان مهم‌ترین بخش امنیتی خود متکی هستند . برخی تحلیل گران تعمیق روابط ریاض با رقبای آمریکایی را یک ترفند اهرمی می دانند که برای دریافت تضمین های امنیتی عمیق تر از واشنگتن طراحی شده است.(25)
قبل از شروع جنگ بین اسرائیل و حماس در اکتبر 2023، مقامات آمریکایی و سعودی در حال مذاکره بر سر توافقی بین عربستان و اسرائیل بودند که بنا بر گزارش ها مستلزم تعهدات راهبردی مهم ایالات متحده از جمله یک معاهده دفاعی الزام آور و حمایت غیرنظامی هسته ای بود. جنگ کنونی در غزه این موضوع را زیر سوال برده است، اگرچه مقامات آمریکایی و عربستانی نشان داده اند که هنوز قصد دارند مذاکرات را از سر بگیرند. طبق تعریف ، این توافق شامل تعهدات متقابل عربستان می‌شود که به نظر می‌رسد محدودیت‌هایی را بر همکاری راهبردی ریاض با چین تحمیل می‌کند، اگرچه کارشناسان می‌گویند بعید است این توافق نفوذ چین را به طور کامل از بین ببرد.(26)
برای اسرائیل و آمریکا، عادی سازی روابط با عربستان سعودی اهمیت بسیار زیادی دارد و از عادی سازی روابط با بحرین، مراکش، سودان و امارات در مجموع پیشی می گیرد. این اهمیت از نفوذ اقتصادی و اهمیت مذهبی عربستان سعودی در جهان عرب و جامعه اسلامی گسترده تر ناشی می شود. چیزی که عربستان سعودی در جنگ اسرائیل علیه فلسطین خواهان آن نیست، عدم بی نظمی منطقه ای است، زیرا جنگ پیشرفت کلان پروژه ها و برنامه های توسعه چشم انداز او را مختل می کند.
رهبری عربستان می‌داند که آرمان فلسطین همچنان در نفوذ داخلی و بین‌المللی آن، اهمیت دارد. با این حال، رویکرد عربستان به این رقابت بیشتر به سمت ایجاد اجماع منطقه‌ای متمایل است.
در حال حاضر، حمایت بی دریغ غرب از اسرائیل، آسیب پذیری ریاض در صورت حمله نظامی اسرائیل یا آمریکا به ایران و تراژدی انسانی غیرنظامیان فلسطینی، ریاض را قادر می سازد تا در تعقیب سه جانبه خود قرار گیرد.(27)
Refrences
1.https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/saudi-arabia/understanding-saudi-arabias030
2.https://parsi.euronews.com/2024/01/02/brics-saudi-arabia-membership-iran-russia-egypt-argentina-emerging-economy
3.https://www.fpri.org/article/2024/03/the-realignment-of-the-middle-east/
4.https://www.lloydsbanktrade.com/en/market-potential/saudi-arabia/political-context
5.https://www.allianz-trade.com/en_HK/resources/country-reports/Saudi-Arabia.html
6.https://www.fpri.org/article/2024/03/the-realignment-of-the-middle-east/
7. https://www.al-monitor.com/originals/2024/04/saudi-arabia-ramps-regional-diplomacy-avert-iran-8.israel-war#ixzz8Xl0392Vu
8.https://www.newarab.com/analysis/key-political-trends-watch-middle-east-2024
9.https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/saudi-arabia/understanding-saudi-arabias030
10.https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/saudi-arabia/understanding-saudi-arabias030
11.https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/books/saudi-arabias-economic-shifts-under-mbs-raise-stability-concerns/
12.https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/saudi-arabia/understanding-saudi-arabias
13,https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/saudi-arabia/understanding-saudi-arabias030
14.https://foreignpolicy.com/2024/03/21/saudi-arabia-uae-critical-mineral-energy-transition/
15.https://arabcenterdc.org/resource/important-considerations-for-the-middle-east-in-2024/
16.https://www.reuters.com/world/ukraine-calls-jeddah-talks-productive-russia-calls-them-doomed -2023-08-06/
17.https://www.politico.com/news/2023/07/30/saudi-arabia-ukrainian-organized-
18.https://www.theguardian.com/world/live/2023/may/19/russia-ukraine-war-live-zelenskiy- -g7-reports-as-as-leaders-prepare-new-sanctions#top-of-blog .
19.https://www.brookings.edu/articles/can-biden-pivot-to-normalcy-in-the
20.https://carnegieendowment.org/2023/08/01
21. https://www.nytimes.com/2022/12/08/world/middleeast/china-saudi-arabia- agreement.html#:~:text=RIYADH%2C%20Saudi%20Arabia%20%E2%80%94%20Saudi%20Arabia,is%20seeking%20greater%20self%2Dreliance
22.https://www.scmp.com/news/china/military/article/3221715/china
23. https://www.defensenews.com/unmanned/2022/03/09/chinese-and
24.https://www.reuters.com/world/riyadh-joins-shanghai-cooperation-organization-ties-with-beijing-grow -29-03-2023/
25.https://www.wsj.com/articles/saudi-crown-prince-test-drives-nonaligned -foreign-policy-450ddefb .
26.https://www.wsj.com/articles/u-s-saudi-arabia-agree-to-broad-terms-for-israel-normalization-ac6d549c.
27.https://carnegieendowment.org/2023/10/13/arab-perspectives-on-middle-east-crisis-pub-90774