سوریه: در ادلب، محمد الجولانی در مخمصه
سوریه بر اثر یک جنگ داخلی که سیزده سال به طول انجامیده ، کشوری چند پاره است و رئیس جمهور بشار اسد تنها بر ۷۰ درصد از سرزمین حکومت می کند. ادلب ، در شمال غربی کشور، از جمله استان های خارج از سلطه حکومت است. این منطقه غرق در بی‌ثباتی ، تحت کنترل «هیئت تحریر شام» (HTC) و رهبر آن، محمد الجولانی است.
جان ميشل مورل > 28 آوريل 2024
در ۴ آوریل ۲۰۲۴، ابو ماریا القحطانی، یکی از مقامات ارشد گروه تحریر شام (HTC) که کنترل منطقه ادلب را در اختیار دارد، ترور شد. او به تازگی پس از متهم شدن به جاسوسی توسط ابومحمد الجولانی، بنیانگذار و رهبر تحریر شام (HTC)، از زندان آزاد شده بود(۱). این جنایت به گروه دولت اسلامی (داعش) نسبت داده شده است. این اتفاق در شرایطی رخ داده که اختلاف نظر در مورد سیاست های کلی تحریر شام (HTC) اوج گرفته است. از دو سال پیش تظاهرات در منطقه در اعتراض به بدتر شدن وضعیت اقتصادی و خدمات عمومی ادامه دارد. در آخرین اعتراضات، خواست آزادی مخالفانی مطرح شده که عوامل خارجی معرفی شده‌اند و آزار و اذیت زندانیان توسط سرویس امنیت عمومی (SGS) محکوم شده است.
در ۱۵ مارس، هزاران تظاهرکننده در میدان مرکزی شهر ادلب تجمع کردند تا سیزدهمین سالگرد قیام سوریه را با فریاد «مردم سرنگونی الجولانی را می خواهند» جشن بگیرند و بدین ترتیب شعار نمادین «بهار عربی» را دوباره مطرح کردند. یکی از معترضان به رسانه ملی گفت: «ما به دلیل ظلم، علیه بشار اسد قیام کردیم و اکنون نیز به همین دلیل این کار را انجام می دهیم»(۲).
الجولانی در مواجه با مخالفت گسترده ، استعفای خود را به شرط وجود یک رهبر جدید مورد حمایت اکثریت اعلام کرد. وی همچنین وعده اصلاح «سرویس امنیت عمومی» (SGS) را داد و عفو عمومی دستگیرشدگان همراه با پرداخت غرامت به آنها را اعلام کرد. او برای بهبود شیوه های مدیریت امور عمومی، شورایی متشکل از کارشناسان ایجاد کرد که در مورد تصمیمات سیاسی و راهبردی نظر می دهد و همچنین کمیته های اجتماعی برای دریافت شکایات اهالی را بوجود آورد.
محمد الجولانی، پروفسور سابق ادبیات کلاسیک عربی، قبل از آنکه در ژانویه ۲۰۱۷ جبهه النصره، یکی از شاخه‌های القاعده را با دیگر گروه‌های جهادی ادغام نماید، سابقه طولانی جهادگری داشت. او سپس هیئت تحریر شام (HTC) را ایجاد کرد که یک نیروی نظامی است که تعداد افراد آن ۴۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود، و عمدتا با استخدام جوانان محروم سوری با حقوق ماهیانه بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ دلار تکمیل شده است(۳).
محمد الجولانی که موفق شد ۷۵ درصد از استان ادلب را بنام دولت نجات سوریه (GSS) تحت کنترل خود در آورد، سازمان اداری ای ایجاد کرد که از بازرگانان مالیات می گیرد و عوارض گمرکی بر باب الحواله، گذرگاه مرزی با ترکیه، وضع می کند. او همچنین از قاچاق کاپتاگون درآمد سرشاری دارد که یکی از پرمصرف ترین مواد مخدر در خاورمیانه است و در سوریه با حمایت خاندان اسد تولید می شود.
الجولانی همواره مواظب بوده که در استانی که هرگز به سنی گرایی افراطی پایبند نبوده ، شریعت را به شدت اعمال نکند. با تحمل «کفر» ، به زنان اجازه می دهد آرایش کنند، به سینما بروند و حتی انجمن ایجاد کنند. او همچنین دستگاه های مسئول ترویج فضیلت و امور حسبی و پیشگیری از منکرات را به حالت تعلیق درآورد و کلیساها را بازگشایی کرد(۴). تصمیماتی که به شدت مورد انتقاد سلفی ها قرار گرفته و او را به دور شدن از اسلام متهم می کنند. انتقادی که در ۱۷ آوریل توسط جامعه علمای شمال سوریه (رابطة أهل العلم إلى شمال الشام) مطرح شد.
الجولانی اغلب با کت و شلوار و کراوات ظاهر می شود تا لباس نظامی، و از رفتن به محله های کارگری، شنیدن شکایت از شرایط زندگی یا گرانی غذا ، ابایی ندارد و با عوام فریبی چند اسکناس (لیر ترکیه) توزیع می کند. او هم از روستاهای مسیحی و هم از بخش دروزی جبل السماق، در شمال ادلب، بازدید می کند و به دشت الروج می رود که جمعیت سنی انبوه آن نگران مشکلات تامین آب هستند.
سفرهایی که به طور گسترده توسط کانال تلگرامی تحریر شام (HTC) پخش می شود، تا بدین ترتیب جایگاه او به عنوان یک دولتمرد تبلیغ و تثبیت شود. او در تلاش متقاعد کردن افکار بین‌المللی است که تغییر رفتار داده و وابستگی‌های سابقش به گروهای جهادگرا اشتباهات ساده جوانی بوده است.از اینرو وی اعلام کرد: «ما آماده‌ایم با همه آشتی کنیم و صفحه جدیدی را از طریق آشتی عمومی باز کنیم و بیش از خودمان نگران دشمنانمان و اختلافاتمان باشیم»(۵).
محمد الجولانی با سوء استفاده از ناتوانی نیروهای دولتی در شکست دادن وی، اهداف انقلابی هرچه بلند پروازانه تری را دنبال کرد . او در یک پیام ویدئویی به تاریخ ۲ ژانویه ۲۰۲۳، متعهد شد که تا سرنگونی دولت دمشق به مبارزه ادامه دهد. در ادامه این روند، او عملیات نظامی علیه نیروهای دولتی در جنوب ادلب، شمال غرب حلب و شمال شرق لاذقیه انجام داد. وی در تابستان ۲۰۲۲، با تمایل به گسترش منطقه نفوذ خود و تضعیف گروه های جهادی وفادار به ترکیه که حول ارتش ملی سوریه (SNA) گرد آمده اند، عملیات نظامی را در عفرین، اعزاز، الباب و جرابلس آغاز کرد. در پاسخ به این عملیات، آنکارا به سادگی یک نیروی نظامی به بهانه وساطت بین طرفین به منطقه اعزام کرد.
برای محقق ناور اولیور، از اندیشکده عمران مستقر در ترکیه، ترک‌ها ممکن است به دنبال «سرمایه گذاری بر روی سازمان‌یافته‌ترین گروه برای کنترل سایر جناح‌های شورشی» باشند. تحریر شام (HTC) به نوبه خود می خواهد « پیام های واضحی ارسال کند که نشان می دهد توانایی کنترل منطقه را دارد».(۶).
در سال ۲۰۱۱، به محض اینکه چالش مسالمت آمیز با قدرت اقتدارگرای سوریه به یک مبارزه مسلحانه تبدیل شد، بشار اسد در شخص ولادیمیر پوتین ، رئیس جمهور روسیه، یک حامی یافت و به او پایگاه های نظامی زمینی و دریایی اعطا کرد. او همچنین از جمهوری اسلامی ایران کمک گرفت که در خاندان حاکم - شیعه علوی ، هرچند فاسد و سیری ناپذیر - حلقه ضروری ای بین عراق آشوب زده پس از صدام حسین و حزب‌الله لبنان می یافت.
ترکیه در کنار شورشیان سوری قرار گرفت. آنکارا همواره روابط پر نوسانی با رژیم بشار اسد داشت و متقاعد شده بود که عمر رژیم به پایان رسیده است. ترکیه از ارتش آزاد سوریه (FSA) که در ابتدا متشکل از دموکرات‌ها بود، حمایت کرد اما این نهاد به سرعت تحت نفوذ گروه‌های جهادی بهتر سازمان‌دهی‌شده و مسلح‌تر قرار گرفت و مدعی مبارزه نظامی با قدرت حاکم در دمشق شد.
در ماه مه ۲۰۱۷، با وجود درگیری های مداوم و بمباران های شدید روسیه، نیروهای اسد نتوانستند بر گروه های مخالف غلبه کنند. به پیشنهاد رئیس جمهور پوتین، روسیه، ایران، ترکیه و همچنین هیئتی از نمایندگان مخالفان مستقر در خارج از کشور و فرستادگان دمشق در آستانه، پایتخت قزاقستان، با هدف ایجاد «مناطق کاهش تنش»، اصطلاح پیشنهادی ولادیمیر پوتین، دیدار کردند. مخالفان رژیم با این پیشنهاد موافقت و آن را مشروط به توقف بمباران غیرنظامیان کردند. اما چون تضمینی در این زمینه نگرفتند ، با ادامه بمباران ها جلسه کنفرانس را ترک کردند.
ترکیه، ایران و روسیه سپس توافقنامه‌ای امضا کردند که براساس آن چهار منطقه تحت نفوذ شورشی‌ها و جهادی‌ها، می بایست غیرنظامی‌سازی می‌شد: غوطه شرقی، منطقه وسیع دمشق، درعا، شهر نمادین تظاهرات مسلحانه علیه رژیم، الرستن، یکی از بزرگترین شهرهای استان حمص و در نهایت استان ادلب به مساحت بیش از ۶۰۰۰ کیلومتر مربع که با ترکیه مرز مشترک دارد. ادلب یک قلمرو کشاورزی پربار است که بزرگراه M4 از آن عبور می کند، محوری که لاذقیه را به حلب و شرق کشور متصل می کند. همچنین این منطقه پناهگاهی برای ۲ میلیون آواره ای است که عمدتاً در چادر زندگی می کنند و یا خوش شانس ترین آنها در مسکن هایی که به سرعت توسط هلال احمر ترکیه ایجاد شده سکونت دارند.
گروه‌های جهادی و ده‌ها جنگجوی ارتش آزاد سوریه (FSA) که در شرایط دشواری در بقیه مناطق سوریه قرار داشتند، به ادلب عقب‌نشینی کردند، جایی که به زودی نبرد برای تضمین کنترل خود را آغاز نمودند. تحریر شام (HTC) که بهتر سازماندهی شده بود، توانست پس از سرکوب جاه طلبی های آنها، خود را به عنوان primus inter pares (اولی بین برابرها) تحمیل کند. نیروهای دولتی که خود را مقید به توافق آستانه نمی دیدند، سه منطقه از چهار منطقه ای که می بایست غیرنظامی شود را پس گرفتند. تنها ادلب از کنترل آنها خارج شد: شکستی نسبی ای که رژیم سوریه را تشویق کرد تا تهاجم خود را دوباره آغاز کند.
طرح چنین حمله ای مخالفت بین المللی را بر انگیخت. سازمان ملل متحد در مورد عملیات نظامی ای هشدار داد که می تواند باعث «بدترین فاجعه انسانی قرن ۲۱» شود(۷).این بیانیه موجب رضایت ترکیه شد که در چارچوب توافقنامه آستانه دوازده پست نظارتی در منطقه مستقر کرده و در برابر چشم انداز ورود پناهجویان جدیدی که به ۳.۴ میلیون پناهجو قبلی اضافه می شدند ، آماده شده بود. علاوه بر این، استان ادلب که در امتداد منطقه عفرین قرار دارد ، از مارس ۲۰۱۸ تحت کنترل آنکارا قرار دارد. کنترلی که از طریق نیروهای نیابتی آن و کاملاً هماهنگ با سیاست تجاوز به خاک سوریه ترکیه انجام می گیرد.
از آنجایی که ارتش سوریه و متحد روس آن مجبور به کنار گذاشتن طرح حمله به ادلب شدند، وضعیت شکننده ای ایجاد شد که نه مانع از بمباران هوایی روستاها و زیرساخت های پزشکی شد و نه به درگیری بین سربازان ترکیه و ارتش بشار اسد پایان داد.
با توجه به این وضعیت، روس‌ها و ترک‌ها در اکتبر ۲۰۱۸ در سوچی، در سواحل دریای سیاه، بر روی قرارداد جدیدی توافق کردند که بر اساس آن یک «منطقه غیرنظامی» تحت کنترل گشت‌های مشترک روسیه و ترکیه ایجاد شد. ارتش سوریه مسئولیت امنیت اطراف این منطقه را بر عهده گرفت. این توافقنامه تصریح کرد که آنکارا متعهد می شود بر گروه های تکفیری (اسلامی افراطی پیرو ایدئولوژی خشونت آمیز) که در منطقه شورشیان فراوان هستند، غلبه کند.
اما ترکیه ، وفادار به سیاست خود در حمایت از گروه‌های اسلام‌گرا ، علی رغم نارضایتی کرملین ، هیچ تلاشی در این زمینه انجام نداد.در چنین شرائطی بود که الجولانی با وجود درگیری با جناح های مورد حمایت آنکارا ، سیگنال هایی را به ترکیه ارسال کرد.
پس از سال‌ها تنش، روابط نزدیکی بین رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه و بشار اسد، علی‌رغم اختلافات به‌ویژه در مورد کنترل آب فرات و حمایت ترکیه از گروه‌های مسلح مخالف دمشق، در حال شکل‌گیری است. ترکیه برای رسیدن به رتبه قدرت بلامنازع منطقه‌ای، مانترای «مشکلات صفر با همسایگان» خود را دوباره فعال کرده است. و سوریه آشکارا بخشی از آن است، به ویژه از زمان ادغام مجدد آن در اتحادیه عرب در ماه مه ۲۰۲۳.
اگر رئیس جمهور ترکیه به یک «توافق شفاهی»( gentleman agreement) با همتای خود در دمشق دست یابد، الجولانی موضوع چانه زنی و در نتیجه در خطر قرار خواهد گرفت. زیرا بشار اسد قصد ندارد در مورد تمامیت ارضی کشورش مصالحه کند و پیش نیاز هر مذاکره ای را خروج نیروهای ترکیه ای مستقر در مرز شمالی سوریه قرار داده است. در حال حاضر، درخواست‌های او با امتناع ترکیه مواجه شده است. بهانه اردوغان «دلایل امنیتی» در ارتباط با حضور نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) است که کردها در آن نفوزی جدی دارند.