حقایق تلخ از کار کودکان؛ از خیابان تا کارگاه‌های پنهان
به گزارش خبرگزاری تسنیم، "کودکان کار و خیابان" یکی از معضلات اجتماعی تهران و دیگر کلان‌شهرهای کشور است که نیازمند اقدامات فوری و همه‌جانبه از سوی نهادهای مرتبط است. در سال‌های اخیر، سازمان بهزیستی و شهرداری تهران با همکاری دیگر نهادهای دولتی، فعالیت‌های گسترده‌ای را برای ساماندهی این کودکان در پایتخت آغاز کرده‌اند. این گزارش به مرور اقدامات اخیر، آمار و اطلاعات مربوط به ساماندهی کودکان کار و خیابانی در تهران و بررسی نظرات مسئولان می‌پردازد.
بر اساس اعلام مسئولان سازمان بهزیستی تهران، در سه سال گذشته، اقدامات حمایتی برای خانواده‌های کودکان کار و خیابانی در قالب بسته‌های حمایتی تعریف شده است. به گفته این مسئولان، تلاش‌های گسترده‌ای برای کمک به گروه‌های آسیب‌پذیر، از جمله کودکان کار و خیابانی، انجام شده که منجر به کاهش آمار این کودکان در تهران شده است.
در این زمینه، نمی‌توان از نقش دادستانی کل کشور در ساماندهی کودکان کار و خیابانی غافل شد؛ چراکه برای ساماندهی کودکان کار نیاز به همراهی و مساعدت دستگاه قضا است. غلامعباس ترکی، معاون حقوق عامه و پیشگیری از وقوع جرم دادستانی کل کشور، از همکاری نزدیک دادستانی با سازمان بهزیستی برای ساماندهی کودکان کار و خیابانی خبر داده است. او تأکید کرد که همکاری بین نهادها، به‌ویژه با اورژانس اجتماعی، برای مقابله با معضلاتی مانند کودک‌آزاری، خودکشی و همسرآزاری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و دادستانی وظیفه پیگیری حقوقی این موارد را بر عهده دارد.
طرح شناسایی و شناسنامه‌دار کردن کودکان کار یکی دیگر از اقدامات در راستای ساماندهی کودکان کار و خیابانی محسوب می‌شود. مریم شاکری، معاون امور اجتماعی بهزیستی شهر تهران، با اشاره به اجرای طرح ساماندهی کودکان کار و خیابان، از شناسنامه‌دار شدن این کودکان سخن گفته است. بر اساس این طرح، اطلاعات کودکان کار، مانند اثر انگشت و اسکن عنبیه آنها، ثبت می‌شود تا در صورت مشاهده مجدد آنها در خیابان، اقدامات قانونی لازم صورت گیرد. شاکری بیان کرد که برای کودکان ایرانی، در صورت شناسایی در خیابان، ابتدا از خانواده تعهد گرفته می‌شود و برای اتباع غیرمجاز، این فرآیند با رد مرز همراه خواهد بود.
محمد نصیری؛ مدیرکل بهزیستی استان تهران، نیز به همکاری سازنده شهرداری تهران با سازمان بهزیستی اشاره کرد و گفت: شهرداری تهران با اقدامات حمایتی خود، بسیاری از کاستی‌های دستگاه‌های دیگر را جبران کرده است. نصیری به بهبود وضعیت کودکان کار در چهارراه‌های شهر و همچنین بهبود شرایط مناطق شوش و هرندی به عنوان دستاوردهای این همکاری اشاره کرد.
وی در مصاحبه‌ای در تاریخ 21 مهرماه از رد مرز بیش از هزار کودک اتباع به همراه خانواده‌هایشان در سال جاری خبر داد و اعلام کرد: عملکرد شهرداری تهران در ساماندهی آسیب‌های اجتماعی به‌گونه‌ای است که این نهاد به‌طور مکرر کم‌وکاستی دستگاه‌ها را پوشش می‌دهد. جنس شهرداری مطالبه‌گری نیست بلکه حمایت‌گری است و این امر را با حمایت از دستگاه‌ها انجام می‌دهد.
علیرضا زاکانی؛ شهردار تهران، در ارتباط با نقش شهرداری در ساماندهی کودکان خیابانی تأکید کرد که پس از ساماندهی معتادان متجاهر، شهرداری به موضوع کودکان خیابانی و زباله‌گرد ورود کرده است. به گفته زاکانی، شهرداری در حال ایجاد ظرفیت‌های جدید و اجرای برنامه‌های جامع برای شناسایی و ساماندهی این کودکان است.
حجت‌الاسلام مهدی ملکی؛ رئیس کارگروه کودک کار و خیابان وزارت کشور، نیز درباره مدل‌های جدید ساماندهی کودکان کار و خیابانی اعلام کرد که 4 مدل جدید برای ساماندهی این کودکان طراحی شده است. این مدل‌ها شامل طرح مرکز شوق زندگی قوه قضائیه، طرح اقدام و عمل بهزیستی، طرح مشارکت مردمی و طرح شهرداری برای ساماندهی کودکان کار و خیابان است.
اقدامات مشترک سازمان بهزیستی، دادستانی و شهرداری تهران در سال‌های اخیر منجر به کاهش قابل‌توجه تعداد کودکان کار و خیابان در تهران شده است. همکاری این نهادها و اجرای قوانین حمایتی، نویددهنده آینده‌ای روشن‌تر برای کودکان کار است. ادامه این تلاش‌ها می‌تواند به بهبود زندگی این کودکان و کاهش آسیب‌های اجتماعی ناشی از کار در خیابان کمک کند.
کودکان کار، تصویر تلخی از تقاطع فقر، مهاجرت، بی‌سامانی اجتماعی و ناکارآمدی نظام‌های حمایتی‌اند. آنها نه تنها از حق طبیعی خود برای آموزش، بازی و رشد محروم‌اند، بلکه اغلب در محیط‌هایی کار می‌کنند که سلامت جسمی و روانی‌شان را تهدید می‌کند. از کار در خیابان گرفته تا فعالیت در کارگاه‌های زیرزمینی.
قانون‌گذار در ایران با پذیرش حداقلی کار کودکان 15 تا 18 سال در قالب «کارگر نوجوان»، تلاش کرده است چارچوب‌هایی برای حفاظت از آنان تعیین کند؛ اما در عمل طیف وسیعی از کودکان، به‌ویژه کودکان مهاجر و بدون هویت رسمی، در شرایطی بسیار سخت و خارج از نظارت قانونی مشغول به کارند.
امروزه نهادهایی مانند سازمان بهزیستی، با همکاری شهرداری، اداره‌کل امور اتباع و دیگر دستگاه‌ها، تلاش کرده‌اند رویکردی «خانواده‌محور» و «توانمندساز» را جایگزین نگاه صرفاً کنترلی کنند؛ رویکردی که هدف آن بازگرداندن کودک به خانواده، تقویت معیشت خانوار و جلوگیری از تکرار چرخه کار کودک است. این تغییر رویکرد اگرچه گامی مهم به شمار می‌رود، اما تا رسیدن به نقطه‌ای امن برای همه کودکان، راهی طولانی در پیش است.
به مناسبت 22 خرداد روز جهانی مبارزه با کار کودکان گفت‌وگویی را با سید حسن موسوی چلک معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی داشتیم که مشروح آن بدین شرح است:
تسنیم: سازمان بهزیستی و اورژانس اجتماعی در حوزه مقابله با کار کودکان چه اقداماتی انجام می‌دهند؟
در کشور مراکز متعددی برای رسیدگی به وضعیت کودکان کار وجود دارد که هم شامل مراکز دولتی و هم غیردولتی می‌شود و خدمات آنها به صورت روزانه یا شبانه‌روزی ارائه می‌شود. گاهی اورژانس اجتماعی به‌طور مستقیم مداخله می‌کند و کودکی را که در خیابان مشاهده می‌شود، به این مراکز ارجاع می‌دهد.
در حال حاضر بیش از 60 مرکز ویژه کودکان کار، چه دولتی و چه غیردولتی در کشور فعال هستند. برخی از این مراکز صرفاً حمایتی یا آموزشی و روزانه هستند که عمدتاً نیز توسط بخش غیردولتی اداره می‌شوند.
تسنیم: چه زمانی اورژانس اجتماعی وارد عمل می‌شود و روند مداخله چگونه است؟
زمانی که کودک در محیطی با وضعیت مخاطره‌آمیز حضور دارد و در محیط‌های کاری چنین شرایطی کم نیست، اورژانس اجتماعی وارد عمل می‌شود. گاهی پس از مداخله اولیه، مشخص می‌شود که کودک مشمول تعریف کودک بی‌سرپرست یا بدسرپرست است و در این صورت به مراکز شبانه‌روزی ارجاع داده می‌شود. در برخی مواقع، کودک فقط نیاز به خدمات روزانه دارد و به مراکز حمایتی-آموزشی ارجاع می‌شود.
اگر شرایط به‌گونه‌ای باشد که نیاز به جدایی کودک از خیابان و فضای کار احساس شود، کودک به یکی از مراکز ما منتقل می‌شود. در این مراکز، مددکار اجتماعی و روانشناس غربالگری اولیه را انجام می‌دهند. این مراکز تا 21 روز امکان نگهداری از کودک را دارند پس از این مدت، اگر امکان بازگشت کودک به خانواده وجود داشته باشد، این کار انجام می‌شود. در غیر این صورت، اگر کودک مشمول قوانین حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست یا قانون حمایت از اطفال و نوجوانان باشد به مراکز تابعه سازمان بهزیستی ارجاع می‌شود.
تسنیم: وضعیت کودکان کار از میان اتباع خارجی چگونه است و چه چالش‌هایی در این زمینه وجود دارد؟
ما با گروهی از اتباع خارجی مواجه هستیم که به‌طور مکرر در خیابان‌ها حضور پیدا می‌کنند برخی از آنها دارای مدارک هویتی هستند و برخی فاقد آن. کسانی که مدارک ندارند، باید رد مرز شوند.
با این حال، این چرخه نیاز به بازنگری دارد از یک‌سو، ما نمی‌توانیم به افرادی که مدارک ندارند خدمات ارائه دهیم اما از سوی دیگر، کودک بودن این افراد باعث می‌شود که نتوان به‌راحتی از کنار آنها گذشت، چون آنها تقصیری در شرایط فعلی‌شان ندارند. این یکی از تعارض‌های جدی در این حوزه است.
دریافت تعهد از خانواده‌ها
تسنیم: با توجه به سیاست فعلی دولت در قبال اتباع فاقد مجوز، سازمان بهزیستی چگونه عمل می‌کند؟
سیاست فعلی دولت، رد مرز اتباع فاقد مجوز اقامت است. در تهران نیز ما با همین وضعیت مواجهیم البته مرکزی برای کودکان کار از میان اتباع فاقد مدارک در نظر گرفته شده است. بسیاری از این کودکان به خانواده‌هایشان تحویل داده می‌شوند و تعهد اخذ می‌شود اما در بسیاری از موارد، این چرخه تکرار می‌شود.
تسنیم: اگر بعد از تعهد خانواده، کودک دوباره به خیابان بازگردد چه اقدامی می‌کنید؟
در این شرایط، کودک را به دفتر اتباع خارجی وزارت کشور تحویل می‌دهیم چون مسئولیت قانونی ما در این نقطه به پایان می‌رسد. البته خدمات اولیه‌ای که کودک نیاز دارد به او ارائه می‌دهیم، چون از منظر حرفه‌ای، کودک در وضعیت مخاطره‌آمیز باید از آن محیط خارج شود، فارغ از اینکه دارای مدارک هویتی باشد یا نه. اما هر کشوری قوانین خود را دارد و ما نهایتاً کودک را به حوزه اتباع وزارت کشور تحویل می‌دهیم.
تسنیم: فرایند تصمیم‌گیری درباره کودکان اتباع چگونه انجام می‌شود؟
در تهران، در مرکز کودکان کار و خیابان، جایی که غربالگری انجام می‌شود، نمایندگان اتباع وزارت کشور و قوه قضاییه حضور دارند تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن تصمیم‌گیری شود. با این حال، این چرخه سال‌هاست که تکرار می‌شود و آیین‌نامه‌هایی وجود دارد که در برخی موارد با یکدیگر تناقض دارند. برخی مواقع دستور ارائه خدمات است و برخی مواقع دستور رد مرز؛ اما سیاست کلان کشور اکنون این است که اتباع فاقد مجوز اقامت باید رد مرز شوند.
اشتباه در رد مرز کودک کار ایرانی
اگر قرار است کودکی رد مرز شود باید بررسی بیشتری انجام شود، موردی داشتیم که کودکی ایرانی به اشتباه رد مرز شده بود. خانواده‌اش تصور می‌کردند او فوت شده است. پس از چهار سال، با همراهی انجمن مددکاران اجتماعی ایران و افغانستان و کمک کنسولگری، توانستیم او را شناسایی و به خانواده‌اش بازگردانیم.در موضوع رد مرز کودکان باید با تأمل و دقت بسیار بیشتری عمل کرد تا سلامت و سرنوشت کودک تهدید نشود.
اورژانس اجتماعی تابع قانون است، اما کودکی که در وضعیت مخاطره‌آمیز است، نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی دارد و نمی‌توان آن را از او دریغ کرد.
بیشترین کودکان کار از اتباع افغانستان
در چرخه کودکان کار، بیشترین تعداد کودکان اتباع خارجی مربوط به افغانستان است،
هرچند اتباع عراق و پاکستان نیز وجود دارند. اما طی سال‌های اخیر، با افزایش مهاجرت
افغان‌ها به ایران، حضور کودکان افغان مشهودتر و قابل توجه‌تر شده است.
سیدحسن موسوی‌چلک، معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی کشور، امروز در نشست کارزار «نه به کار کودک» که با هدف هم‌اندیشی درباره مسائل کودکان کار و فرهنگ‌سازی در این زمینه برگزار شد، اظهار داشت: تلاش می‌کنیم حساسیت عمومی نسبت به حقوق کودکان افزایش یابد و نگاه به این مسئله، تک‌بعدی نباشد.
وی افزود: این کارزار نباید صرفاً معطوف به کودکان کار خیابانی یا فقط کودکان ایرانی باشد، چراکه کودکان مهاجر نیز بخشی از این جامعه‌اند؛ آنها هم کودک‌اند و حقوقشان باید محترم شمرده شود. در همین راستا، هفته آینده جلسه‌ای ویژه برای بررسی وضعیت کودکان کار مهاجر برگزار خواهیم کرد.
معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی تأکید کرد: پیگیری وضعیت کودکان، وظیفه ذاتی این سازمان است و نمی‌توانیم نسبت به این مسئله بی‌تفاوت باشیم. قوانین متعددی در این حوزه وجود دارد و سازمان بهزیستی، به‌عنوان مرجع اصلی، خود را در برابر این کودکان مسئول می‌داند.
موسوی‌چلک با اشاره به ضرورت تقویت مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک گفت: این نهاد باید فعال‌تر و مؤثرتر عمل کند تا صدای ما به گوش همه کودکان برسد. نشست امروز با حضور شرکای سازمان بهزیستی، از جمله تشکل‌های غیردولتی، دانشگاه‌های مرتبط، مسئولان دستگاه‌های دولتی، نمایندگان قوه قضاییه و یونیسف برگزار شده است.
وی با بیان اینکه در این نشست از پوستر کارزار «نه به کار کودک» نیز رونمایی خواهد شد و این برنامه تا 31 خرداد ادامه خواهد داشت، اظهار داشت: پنهان کردن واقعیت‌ها به نفع کودکان نیست. بخشی از آمارهای غیررسمی که در فضای مجازی منتشر می‌شود، با واقعیت مطابقت ندارد و ما موظف به ارائه آمارهای دقیق و مبتنی بر داده‌های واقعی هستیم.
موسوی‌چلک تأکید کرد: آمار رایج مبنی بر اینکه 85 درصد کودکان کار از اتباع هستند، صحیح نیست. سال گذشته، از میان بیش از 12 هزار کودک کاری که از خدمات مراکز بهزیستی بهره‌مند شدند، 60 درصد ایرانی بودند. طبق اطلاعات ما، نسبت کودکان کار ایرانی به اتباع 60 به 40 است.
وی افزود: در فرآیندهای جمع‌آوری، کودکان اتباع بیشتر در معرض توجه قرار می‌گیرند و همین مسئله باعث شده آمار آنها بزرگ‌تر به‌نظر برسد. در برخی استان‌ها، تعداد کودکان کار ایرانی بیشتر است و در برخی دیگر، اتباع غالب‌اند. بنابراین، وضعیت آماری کل کشور با وضعیت هر استان تفاوت دارد.
در ادامه این نشست، محسن کرمانی، معاون اورژانس اجتماعی سازمان بهزیستی، گفت: ما با هر نوع کاری که کودک را در وضعیت مخاطره‌آمیز قرار دهد و سلامت جسمی و روانی او را تهدید کند، مخالفیم. اما با فعالیت‌هایی که به رشد و پرورش کودک کمک می‌کنند، مخالفتی نداریم.
وی با بیان اینکه کارزار «نه به کار کودک» با هدف حساس‌سازی جامعه نسبت به وضعیت کودکان کار برگزار شده است، افزود: این کارزار سه محور اصلی دارد؛ محور نخست، بُعد حقوقی و آگاه‌سازی خانواده‌ها نسبت به حقوق کودکان است. کودک حق دارد از آموزش، بهداشت، اوقات فراغت، بازی، رشد فردی و صیانت در برابر بهره‌کشی و استثمار برخوردار باشد.
کرمانی ادامه داد: محور دوم، تأکید بر مواجهه درست با پدیده کار کودک، به‌ویژه در زمینه کار خیابانی است. ما ترجیح می‌دهیم به‌جای مداخله مستقیم، از سازمان‌های تخصصی فعال در این حوزه پشتیبانی کنیم؛ نهادهایی که کودکان کار واقعی را شناسایی کرده و به آنان خدمات تخصصی ارائه می‌دهند.
سید حسن موسوی چلک؛ معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی امروز، چهارشنبه، در نشست خبری با رسانه‌ها اظهار کرد: در سال 1403، تعداد 12 هزار و 663 نفر از خدمات سازمان بهزیستی در حوزه کودکان کار بهره‌مند شدند، از این تعداد، 2 هزار و 766 نفر در مراکز شبانه‌روزی و 9 هزار و 897 نفر در مراکز روزانه تحت حمایت قرار گرفتند.
وی افزود: سیاست سازمان بهزیستی بر آن است که تا حد امکان از سپردن کودکان به مراکز شبانه‌روزی خودداری شود و با توسعه مراکز روزانه، زمینه کاهش حضور کودکان در خیابان و استمرار وضعیت کار کودک فراهم گردد.
معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی با بیان اینکه میانگین سنی کودکان کار در مراکز پذیرش 10 سال است، گفت: این کودکان به‌طور متوسط سه سال از خدمات سازمان استفاده می‌کنند؛ بنابراین میانگین سنی پرونده‌های فعال در این حوزه، 13 سال است.
وی تصریح کرد: در سال 1403، 60 درصد کودکانی که از خدمات بهزیستی بهره‌مند شدند، ایرانی و 40 درصد اتباع خارجی بودند، البته این آمار تنها شامل کودکانی است که به خدمات سازمان بهزیستی دسترسی داشته‌اند و طبیعتاً کمتر از آمار واقعی کودکان کار است.
معاون سازمان بهزیستی خاطرنشان کرد: یک‌چهارم کودکان کار پذیرش‌شده در مراکز سازمان، دختر هستند، این در حالی است که آسیب‌پذیری دختران در محیط خیابان بسیار بیشتر از پسران است و این موضوع یکی از نگرانی‌های جدی ما به‌شمار می‌رود.
وی با رد این تصور عمومی که کودکان کار خیابانی الزاماً کارتن‌خواب هستند، ابراز کرد: آمارهای ما نشان می‌دهد که 73 درصد این کودکان با پدر و مادر زندگی می‌کنند، 21 درصد با مادر، 2 درصد با پدر و تنها 4 درصد بدون والدین زندگی می‌کنند، این آمار حاکی از آن است که در چنین شرایطی، مادران معمولاً مسئولیت‌پذیری بیشتری دارند.
موسوی چلک ادامه داد: بر اساس آمارهای ثبت‌شده، 15 درصد از کودکان کار زباله‌گرد هستند، 52 درصد در خیابان کار می‌کنند اما زباله‌گرد نیستند و 35 درصد نیز مشاغل دیگری دارند.
وی فقر و اعتیاد را مهم‌ترین علل کار خیابانی کودکان عنوان کرد و گفت: بررسی‌های ما نشان می‌دهد 76 درصد کودکانی که در مراکز سازمان پذیرش شده‌اند، به‌طور مستقیم تحت تأثیر این دو عامل قرار دارند.
معاون بهزیستی با اشاره به وضعیت تحصیلی این کودکان گفت: 76 درصد از کودکان کار همچنان در حال تحصیل هستند و 24 درصد از تحصیل بازمانده‌اند.
وی تأکید کرد: در حوزه حمایت‌های آموزشی، سازمان بهزیستی در سال گذشته 3 هزار و 628 نفر از کودکان کار را در مدارس ثبت‌نام کرد، هزینه ثبت‌نام 2 هزار و 528 نفر را پرداخت و 17 هزار سبد کالای حمایتی میان آنها توزیع کرد.
موسوی چلک خاطرنشان کرد: در سال 1403، در مجموع 132 هزار و 265 دوره آموزشی در زمینه مهارت‌های زندگی و اجتماعی برای کودکان کار برگزار شده است.
معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی در پایان گفت: آماری از تعداد کل کودکان کار در سطح کشور در دست نیست و هیچ نهادی نیز چنین آماری را در اختیار ندارد؛ چرا که بخشی از این کودکان در کارگاه‌های زیرزمینی یا کشتارگاه‌ها مشغول به کارند و شناسایی آنها دشوار است.
بالا
بعدی ***
صفحة دری *
بازگشت